Özel Gereksinimli Bireylerin Eğitiminde Farklılaştırılmış Öğretim

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Farklılaştırılmış öğretim, tüm öğrencilerin öğrenme potansiyellerine ulaşmalarını hedefleyen bir öğretim yaklaşımdır ve özel gereksinimli bireylerin eğitiminde seviyeleme (leveling) ve esnek gruplama (flexible grouping) gibi uygulama boyutlarını içeren güçlü bir çerçeve sunar. Bu yaklaşım, hem özel gereksinimli öğrencilerin (destek ihtiyacı olanlar) hem de üstün yetenekli öğrencilerin bireysel öğrenme ihtiyaçlarının karşılanmasını hedefler ve kapsayıcı eğitim bağlamında uygulanabilirliğini artırır (Saraçoğlu & Postallı, 2024). Özellikle öğretmenlerin bu tür bir farklılaştırmayı uygulama konusundaki yetkinlikleri ve hazırlıkları, başarılı bir uygulamanın temel belirleyicileri arasındadır; bu nedenle öğretmen yeterlikleri ve mesleki gelişim süreçleri kritik bir odak noktasıdır (Kozikoğlu & Bekler, 2018). Ayrıca erken çocukluk döneminde özel gereksinimli ya da özel yetenekli bireylerin eğitiminin, gelecekteki akademik ve duygusal sağlığı açısından önemli bir adım olduğu görüşü de literatürde vurgulanmaktadır (Dingeç & Kirişçi, 2023). Bu bağlamda, farklılaştırılmış öğretim uygulamalarını seviyeleme ve esnek gruplama eksenlerinde ele almak, Türkiye özelinde kapsayıcı eğitimin uygulanabilirliği ve öğretmen hazırlığı açısından da önemlidir (Saraçoğlu & Postallı, 2024; Kozikoğlu & Bekler, 2018).

Farklılaştırılmış öğretim: temel kavramsal çerçeve ve seviyeleme–esnek gruplama ilişkisi

Farklılaştırılmış öğretim, öğrencilerin ilgi alanları, öğrenme profilleri ve hazırbulunuşluk düzeyleri gibi değişkenlere göre ders içeriği, süreçler ve ürünler üzerinde farklılaştırma yapılmasını öngören bir yaklaşımdır. Bu çerçeve, özellikle normal sınıflarda özel yetenekli öğrenciler için zenginleştirilmiş ve farklılaştırılmış programların gerekliliğini vurgular ve bu görüşler literatürde desteklenmektedir (Epçaçan & Bahçeci, 2022). Tomlinson (1999) ve Winebrenner (2001) gibi önde gelen araştırmacılar, normal sınıflarda özel yetenekli öğrenciler için de farklılaştırılmış öğretim programlarının uygulanması gerektiğini ileri sürmüşlerdir; bu, öğretmenlere içerik seviyesini öğrenciye göre ayarlama ve öğrenciye göre farklı öğrenme deneyimleri sunma imkânı sağlar (Epçaçan & Bahçeci, 2022). Kozi̇koğlu ve Bekler’in (2018) çalışması da, öğretmenlerin farklılaştırılmış öğretim yaklaşımını uygulama düzeylerini ve bu yaklaşıma ilişkin yeterlikleri ölçmeye odaklanarak, uygulama kapasitelerinin geliştirilmesi gerektiğini ortaya koyar; bu da seviyeleme ve esnek gruplama gibi uygulamaların öğretmen yetkinlikleriyle yakından ilişkili olduğunu destekler (Kozikoğlu & Bekler, 2018). Bu bağlamda, farklılaştırılmış öğretim, öğrenme deneyimini öğrencinin hazırbulunuşluk düzeyine göre düzenleyerek erişilebilir kılmayı ve gereksinimlere göre destek sağlamayı amaçlar; bu yaklaşım, kapsayıcı eğitim uygulamalarında da temel bir mekanizmadır (Saraçoğlu & Postallı, 2024; Kozikoğlu & Bekler, 2018).

Seviyeleme (levelling) ve esnek gruplama (flexible grouping) uygulamalarının işlevi ve uygulanabilirliği

Seviyeleme, öğrencinin mevcut bilgi, beceri ve kavramsal hazır bulunuşluk düzeyine göre içerik ve görevler arasındaki farkı yönlendirme sürecidir. Farklılaştırılmış öğretim içerisinde seviyeleme, içerik ve süreçleri öğrencinin anlama kapasitesine göre ayarlama amacı güder; bu sayede her öğrenci uygun zorluk seviyesindeki göreve yönlendirilir ve aşamalı ilerleme sağlanır (Epçaçan & Bahçeci, 2022). Esnek gruplama ise öğrenme etkinliklerinin, öğrencilerin anlık ihtiyaçlarına ve gelişim gösterdikleri alanlara göre kurulup kaldırılabildiği grup yapılarını ifade eder; böylece farklılık gösteren öğrenme hızları ve ilgi alanları, aynı ders içinde etkin biçimde yönetilebilir. Tomlinson ve çalışma arkadaşlarının kuramsal çerçevesi, esnek gruplama ve seviyelemeyi, öğrenme ortamını öğrencilere göre uyarlayacak biçimde birlikte kullanmayı öngörür ve bu yaklaşım, özel gereksinimli öğrencilerin de kapsayıcı bir bağlamda desteklenmesini kolaylaştırır (Epçaçan & Bahçeci, 2022). Kozi̇koğlu ve Bekler (2018) ise öğretmenlerin farklılaştırılmış öğretim uygulamalarını hangi yeterliklerle gerçekleştirdiklerini inceleyerek, sınıf içinde esnek gruplama ve seviyeleme gibi uygulamaların planlı ve ölçülü biçimde yapılması gerektiğini vurgular; bu, uygulama sürecinin planlama, uygulama ve değerlendirme boyutlarını bütünleştiren bir yetkinlik setinin gerekliliğini ortaya koyar (Kozikoğlu & Bekler, 2018). Ayrıca kapsayıcı eğitim bağlamında öğretmenlerin bu tür stratejileri benimsemesi, tüm öğrencilerin kaliteye erişimini destekleyen bir yaklaşımdır ve bu görüş Saraçoğlu ve Postallı tarafından kapsayıcı eğitime yönelik düşüncelerin incelenmesiyle desteklenir (Saraçoğlu & Postallı, 2024).

Türkiye bağlamında kapsayıcı eğitim ve öğretmen hazırlığına ilişkin bulguların sentezi

Kapsayıcı eğitim, tüm öğrencilerin temel hak olan kaliteli eğitimden yararlanmasını hedefleyen bir anlayış sunar ve bu çerçeve, özel gereksinimli öğrencilerin öğrenme ihtiyaçlarının karşılanması için esneklik, uyum ve çoklu öğrenme yollarını teşvik eder. Fen bilgisi öğretmenlerinin kapsayıcı eğitime yönelik düşünceleri üzerine yapılan çalışmaya göre, bu yaklaşımın öğretmenler tarafından algılanması önemlidir ve kapsayıcı uygulamaların başarılı olması için öğretmen inançları, bilgi ve uygulama becerilerinin uyumlu biçimde gelişmesi gerektiği vurgulanmıştır (Saraçoğlu & Postallı, 2024). Ayrıca erken çocukluk döneminde özel yetenekli bireylerin eğitiminin her iki alanda uzmanlık gerektirdiği ve iyi bir eğitim ortamının gelecekteki akademik başarılar için temel oluşturduğuna dair çalışmalar, erken yaşta farkındalık ve uygun müdahale mekanizmalarının önemini ortaya koyar (Dingeç & Kirişçi, 2023). Bu bağlamda, Türkiye’de seviyeleme ve esnek gruplama uygulamalarının kapsayıcı eğitime entegrasyonu, öğretmenlerin yeterlikleri ve mesleki gelişim süreçleriyle doğrudan ilişkilidir; öğretmenlerin bu konudaki hazırlıklarının güçlendirilmesi, öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarına göre öğrenme deneyimlerini zenginleştirecektir (Kozikoğlu & Bekler, 2018; Saraçoğlu & Postallı, 2024).

Profesyonel gelişim ve uygulama olanakları

Farklılaştırılmış öğretimin etkili uygulanması için öğretmenlerin mesleki gelişim süreçlerinden geçmesi elzemdir. Uzaktan hizmet içi eğitim modelleri, coğrafi engelleri azaltma ve farklı öğrenen topluluklarına erişimi kolaylaştırma potansiyeli sunar; bununla birlikte, pandemi döneminde devreye giren acil durum uzaktan öğretimi, planlanmış ve yapılandırılmış bir uzaktan eğitim modeli olmadığında uygulama kalitesi üzerinde sınırlılıklar doğurabilir. Bu bağlamda, öğretmenlerin uzaktan hizmet içi eğitim deneyimlerinin incelenmesi ve bu süreçte karşılaşılan motivasyon etmenlerinin anlaşılması, sürecin kalitesini artırmaya yönelik önemli veriler sağlar (Taşlıbeyaz vd., 2014). Ayrıca kapsayıcı eğitim ve farklılaştırılmış öğretim uygulamalarının planlanmasında dijital araçlar ve öğretmen bilişim ağı (ÖBA) gibi kaynakların içeriğe nüfuz etmesi, öğretmenlerin bu konuda donanımlarını güçlendirebilir (Dilekçi, 2023). Dolayısıyla mesleki gelişim, seviyeleme ve esnek gruplama uygulamalarını güçlendirecek biçimde yapılandırılmalı ve sürekli olarak güncellenmelidir; bu, özellikle yeni öğretim teknolojileriyle desteklenen kapsayıcı sınıf uygulamaları için kritik bir gerekliliktir (Taşlıbeyaz vd., 2014; Dilekçi, 2023).

Uygulama önerileri ve politika çıkarımları

Kapsayıcı eğitim politikaları ve okul pratiği: Kapsayıcı eğitim yaklaşımı, tüm öğrencilerin öğrenme ihtiyaçlarını karşılayan dinamik bir sınıf ikliminin oluşturulmasını hedefler; bu iklim, esnek gruplama ve seviyeleme ile desteklenen farklılaştırılmış aktivitelerle somutlaştırılabilir. Fen bilgisi öğretmenlerinin kapsayıcı eğitim düşüncelerinin incelenmesi, bu tür uygulamaların öğretmen inançları ve uygulama kapasitesi ile nasıl iç içe geçtiğini ortaya koyar ve uygulama için gerekli altyapı ve mesleki gelişim gereksinimlerini işaret eder (Saraçoğlu & Postallı, 2024). Erken çocukluk dönemindeki özel yetenekli bireylerin eğitimi, bu stratejilerin erken yaşta benimsenmesini ve uzun vadeli başarı için temel becerilerin geliştirilmesini destekler (Dingeç & Kirişçi, 2023).

Uygulama süreçleri ve profesyonel gelişim modelleri: Uzaktan hizmet içi eğitim, esnek gruplama ve seviyeleme stratejilerinin öğretmenler tarafından benimsenmesini kolaylaştırabilir; ancak etkili bir uygulama için planlanmış, yapılandırılmış ve etkileşimli PD tasarımlarına ihtiyaç vardır. Bu bağlamda öğretmenlerin uzaktan PD deneyimlerini inceleyen çalışmalar, motivasyonları etkileyen faktörlerin ve PD içeriklerinin dikkatli tasarımının önemini gösterir (Taşlıbeyaz vd., 2014). Ayrıca dijitalleşmenin öğretmen becerileri ve kapsayıcı sınıf uygulamaları üzerindeki etkileri, geliştirilmesi gereken alanları ortaya koyar (Dilekçi, 2023).

Özel gereksinimli bireylerin eğitiminde farklılaştırılmış öğretim, seviyeleme ve esnek gruplama gibi uygulamaları içeren kapsamlı bir yaklaşımla uygulanabilir; bu yaklaşım, öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarına göre öğrenme deneyimlerini zenginleştirir, onların akranlarıyla birlikte öğrenmesini destekler ve kapsayıcı eğitim hedeflerini güçlendirir. Türkiye bağlamında bu uygulamaların başarılı olabilmesi için öğretmen yeterliklerinin güçlendirilmesi, kapsayıcı eğitim politikalarının gerektirdiği altyapı ve mesleki gelişimin sağlanması ve erken çocukluk döneminde uygun müdahalelerin planlanması kritik öneme sahiptir (Saraçoğlu & Postallı, 2024; Kozikoğlu & Bekler, 2018; Dingeç & Kirişçi, 2023). Özellikle Tomlinson (1999) ve Winebrenner (2001) gibi kuramcıların önerdiği farklılaştırılmış öğretim ilkeleri, sınıf içi esneklik ve öğrenci merkezli öğrenme ortamlarını destekleyen temel mekanizmalar olarak uygulanabilirliğini korur (Epçaçan & Bahçeci, 2022). Böylece, özel gereksinimli ve özel yetenekli öğrencilerin öğrenme yolculukları için bir dengenin kurulması, öğrenme çıktılarını iyileştirecek ve kapsayıcı bir eğitim kültürünün inşasına katkıda bulunacaktır (Saraçoğlu & Postallı, 2024; Kozikoğlu & Bekler, 2018).

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Dilekçi, A. (2023). Öğretmen bilişim ağı (ÖBA) eğitim içeriklerinin incelenmesi. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 14(1), 509–530. https://doi.org/10.51460/baebd.1249546

Dingeç, Ş. D., & Kirişçi, N. (2023). Türkiye’de erken çocukluk dönemindeki özel yeteneklilerin eğitimine eleştirel bir bakış. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(1), 470–488. https://doi.org/10.17679/inuefd.1201131

Epçaçan, U., & Bahçeci, F. (2022). Özel yeteneklilerin farklı ülkelerdeki eğitimine ilişkin eğitsel bir eleştiri. EKEV Akademi Dergisi, 0(92), 263–277. https://doi.org/10.17753/sosekev.1126624

Kozikoğlu, İ., & Bekler, Ö. (2018). Öğretmenlerin farklılaştırılmış öğretim yaklaşımına ilişkin uygulama ve yeterlik düzeylerinin belirlenmesi. Sakarya University Journal of Education, 8(4), 60–74. https://doi.org/10.19126/suje.426467

Saraçoğlu, S., & Postallı, E. (2024). Fen bilgisi öğretmenlerinin kapsayıcı eğitime yönelik düşünceleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (61), 2531–2570. https://doi.org/10.53444/deubefd.1485477

Taşlıbeyaz, E., Karaman, S., & Göktaş, Y. (2014). Öğretmenlerin uzaktan hizmet içi eğitim deneyimlerinin incelenmesi. Ege Eğitim Dergisi, 15(1), 139. https://doi.org/10.12984/eed.19099