Otizm Spektrum Bozukluğunda Bellek

Keçeli, S. (2025). Otizm Spektrum Bozukluğunda Bellek. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.17498316

---

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Otizmde bellek, tekil bir işlev değil; dil, sosyal biliş ve öğrenme süreçleriyle sürekli etkileşim içinde çalışan çok bileşenli bir bilişsel sistem olarak ele alınmaktadır. Türkiye’deki bulgular, otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocukların bellek profillerinin Batı literatüründe bildirilen örüntülerle belirli açılardan örtüştüğünü; ancak yerel örneklemlerde farklılaşabilen özellikler de gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu derleme, özellikle Türkiye bağlamında bellek işlevlerini anlamaya doğrudan katkı sunan iki temel çalışmayı eksenine almaktadır: (i) Asperger sendromu/otizm ile sözel olmayan öğrenme güçlüğü (Nonverbal Learning Disability; NVLD) profilleri arasındaki benzerlikleri bellek açısından karşılaştıran Kılınçaslan ve arkadaşları (Kılınçaslan vd., 2011) ve (ii) dil becerileri, genel bilişsel yeterlilik ve çalışma belleğinin OSB’li çocuklarda Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM) performansıyla ilişkisini inceleyen Akçamuş ve arkadaşları (Akçamuş vd., 2025). Bu iki çalışma birlikte ele alındığında, OSB’de belleğin sosyal bilişsel yeterlilikler (ör. ToM) ve profil ayrımları (ör. Asperger/otizm ve NVLD ayrımı) açısından nasıl kritik bir rol oynadığına dair yerel bir çerçeve sunmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de OSB’nin bellek boyutunun değerlendirilmesine ilişkin pratik uygulamalar; ölçüm araçlarının geçerlik ve güvenirliğine ilişkin çalışmalar (Öz vd., 2024; Eyüboğlu vd., 2022) ile iletişim ve destekleyici müdahalelere yönelik Türkçe kaynaklar (Gündoğdu vd., 2019) ışığında tartışılmaktadır.

Bellek profili

Asperger/otizm ile bellek işlevleri arasındaki profil benzerlikleri

Kılınçaslan ve arkadaşları (2011), Asperger sendromu tanısı alan bireylerin bellek becerilerini sözel olmayan öğrenme güçlüğü (Nonverbal Learning Disability; NVLD) profiliyle karşılaştırmış ve bu iki grubun bellek işlevlerinde dikkate değer benzerlikler bulunabileceğini rapor etmiştir. Bu sonuç, otizm spektrum bozukluğu (OSB) içinde gözlenen bazı bellek temelli güçlüklerin, NVLD’ye özgü bilişsel örüntülerle kısmen örtüşebileceğini düşündürmektedir. Çalışma, Türk örnekleminden elde edilen veriler üzerinden, OSB’de bellekle ilişkili bilişsel profillerin nasıl yapılandığına ve bu profillerin klinik olarak nasıl değerlendirilebileceğine dair yerel bir çerçeve sunmaktadır (Kılınçaslan vd., 2011).

Çalışma belleği ve zihin gelişimi ilişkisi

Akçamuş ve arkadaşları (2025), otizm spektrum bozukluğu (OSB) tanısı alan çocuklarda dil becerileri, genel bilişsel yeterlilik ve çalışma belleğinin Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM) performansıyla ilişkisini incelemiştir. Çalışmanın bulguları, özellikle dil yetkinliği ve çalışma belleğinin ToM görevlerindeki başarıyı açıklayan başlıca belirleyiciler olduğunu göstermektedir. Bu sonuç, sosyal bilişin yalnızca “sosyal” bir alan olmadığını; kısa süreli bilgiyi tutma ve işleme gibi bellek süreçlerinin de sosyal bilişsel becerilerin desteklenmesinde merkezi bir rol oynadığını düşündürmektedir (Akçamuş vd., 2025).

Türkiye bağlamında ölçüm araçları ve özellikle bellekle ilişkili değerlendirme yaklaşımları

Türk çocuklarında otizm spektrum bozukluğunun (OSB) klinik değerlendirilmesi ve bellekle ilişkilendirilmesi açısından kullanılan bazı temel ölçekler ile bu ölçeklerin Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışmaları bulunmaktadır. OSB’nin klinik ağırlığını derecelendirmek için yaygın olarak kullanılan Çocukluk Otizmi Derecelendirme Ölçeği’nin (Childhood Autism Rating Scale; CARS) Türkçeye uyarlanmış olması ve ölçütün güvenirlik/geçerlik özelliklerinin gösterilmesi, klinisyenlere hem OSB şiddetini hem de buna eşlik eden bilişsel profilleri sistematik biçimde tanımlayabilme olanağı sunmaktadır (Öz vd., 2024). CARS’ın Türkçe bağlamda desteklenen psikometrik özelliklerine ilişkin ek kanıtlar da, bellek odaklı çalışmaların tanı koyma ve izlem süreçleriyle tutarlı biçimde yürütülebilmesini güçlendirmektedir (Eyüboğlu vd., 2022). Bu açıdan bakıldığında, bellek ve diğer bilişsel işlevlerle ilgili araştırmaların Türkiye’deki OSB literatürüne sağlam biçimde yerleştirilebilmesi, bu tür standartlaştırılmış değerlendirme araçlarının güvenilir kullanımına dayanmaktadır (Öz vd., 2024; Eyüboğlu vd., 2022).

Klinik uygulama ve değerlendirme için pratik çıkarımlar

Dil ve iletişim desteğinin bellek ve sosyal bilişsel becerilere etkisi

Gündelik iletişim becerileri ile bellek arasındaki etkileşim, otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocuklarda Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM) gibi sosyal bilişsel becerilerin desteklenmesi açısından kritik bir rol oynamaktadır. Türkçe olarak erişilebilir artırıcı ve alternatif iletişim (Augmentative and Alternative Communication; AAC) çözümlerinin ve Türkçe uyumlu modüllerin bulunması, sözel olmayan (nonverbal) iletişim kanallarının güçlendirilmesinin çocuğun bellek yükünü hafifletebileceğini ve bilgiyi işleme süreçlerini düzenleyebileceğini düşündürmektedir (Gündoğdu vd., 2019). Otsimo gibi Türkçe tabanlı uygulamalar, özellikle bellek gerektiren görevlerde iletişimsel ipuçlarını daha erişilebilir kılarak öğrenme süreçlerini kolaylaştırabilir ve bellek süreçlerinin sosyal etkileşim bağlamında desteklenmesine katkı sağlayabilir. Bu çerçevede, iletişim desteklerinin sistematik kullanımı, hem bellek temelli müdahalelerin uygulanabilirliğini artırmakta hem de ToM benzeri üst düzey sosyal bilişsel becerilerin güçlendirilmesi için dolaylı bir zemin oluşturmaktadır.

Değerlendirme uygulamaları ve sınırlamalar

Türkiye’de otizm spektrum bozukluğunun (OSB) tanılanmasında kullanılan ölçme araçlarının Türkçeye uyarlanması ve klinik uygulamada kullanılabilir hâle getirilmesi, bellekle ilişkili bilişsel profillerin araştırılabilmesi için önemli bir temel sunmaktadır. Bununla birlikte, bazı çekirdek tanısal araçların (özellikle Autism Diagnostic Interview–Revised [ADI-R] ve Autism Diagnostic Observation Schedule [ADOS]) Türkçe sürümlerinin bulunmaması ya da sınırlı erişilebilirliğe sahip olması, bellek süreçlerine ilişkin bulguların tutarlı biçimde yorumlanmasını güçleştiren bir sınırlılık olarak değerlendirilmektedir. Köse ve arkadaşları (2017), ADI-R ve ADOS’un Türk klinik pratiğinde rutin olarak kullanılamadığı durumlara dikkat çekerek, bu boşluğun yerel olarak uyarlanmış değerlendirme akışlarıyla ve alternatif ölçüm stratejileriyle doldurulmaya çalışıldığını vurgulamaktadır (Köse vd., 2017). Bu nedenle, Türkiye’de OSB ve bellek ilişkisini inceleyen çalışmalarda yalnızca geçerlik ve güvenirliği gösterilmiş ölçeklerin kullanılması değil, aynı zamanda bu ölçeklerin dilsel ve kültürel açıdan uygun biçimde uyarlanması da kritik önem taşımaktadır (Öz vd., 2024; Eyüboğlu vd., 2022).

Pratik müdahale yönleri

Bellek odaklı müdahalelerde dil becerileri ile çalışma belleği arasındaki etkileşimin güçlendirilmesi, Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM) ve sosyal iletişim alanlarında iyileşme potansiyeli taşımaktadır (Akçamuş vd., 2025). Akçamuş ve arkadaşlarının bulguları, dil gelişimini hedefleyen müdahalelerin yalnızca dilsel çıktıları değil, aynı zamanda çalışma belleği süreçlerini de destekleyebileceğini; dolayısıyla ToM gibi sosyal bilişsel becerilere dolaylı katkı sağlayabilecek entegre müdahale programlarının tasarlanmasını gerekçelendirdiğini göstermektedir (Akçamuş vd., 2025). Buna ek olarak, OSB’de gözlenen bellek örüntülerinin sözel olmayan öğrenme güçlüğü (NVLD) profilleriyle kısmi örtüşmesine işaret eden veriler, görsel-uzamsal bellek ve stratejik bellek kullanımını hedefleyen eğitimsel müdahalelerin Türk çocuklarına da uyarlanabilir ve uygulanabilir olduğunu düşündürmektedir (Kılınçaslan vd., 2011).

Kısıtlamalar ve gelecek araştırma yönleri

Mevcut Türkçe bellek odaklı OSB literatürü sınırlamaları

Türkiye’de otizm spektrum bozukluğunda (OSB) bellek alanına odaklanan Türkçe çalışmaların sayısı hâlen sınırlıdır; ancak mevcut bulgular, özellikle Kılınçaslan vd. ve Akçamuş vd. tarafından raporlanan sonuçlar, bellek süreçleri ile dil becerileri ve Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM) arasındaki ilişkilerin OSB bağlamında nasıl yapılandığına dair önemli ipuçları sunmaktadır (Kılınçaslan vd., 2011; Akçamuş vd., 2025). Bununla birlikte, bu alanda daha geniş örneklemlerle yürütülen ve zaman içindeki değişimi izleyen longitudinal çalışmaların yanı sıra, episodik bellek, çalışma belleği ve görsel-uzamsal bellek gibi farklı bellek alt alanlarının Türk OSB örneklemlerinde sistematik olarak değerlendirilmesine ihtiyaç devam etmektedir (Kılınçaslan vd., 2011; Akçamuş vd., 2025).

Tanı araçları ve klinik uygulama açısından kaynaklar

Türkçeye uyarlanmış ve geçerlik/güvenirliği gösterilmiş değerlendirme araçları, bellek araştırmalarını klinik uygulamalarla ilişkilendiren kritik bir köprü işlevi görmektedir. Bununla birlikte, çekirdek tanı araçlarından biri olan Autism Diagnostic Interview–Revised (ADI-R) ve Autism Diagnostic Observation Schedule (ADOS) için Türkçe sürümlerin rutin ve yaygın biçimde erişilebilir olmaması, bellekle ilişkili bulguların güvenilir biçimde yorumlanmasını ve farklı örneklemler arasında karşılaştırılabilirliğini kısıtlayan bir etmen olarak ortaya çıkmaktadır (Köse vd., 2017). Bu durum, OSB ve bellek alanında yürütülen çalışmalar açısından yalnızca güvenilir Türkçe bilişsel ve bellek ölçüm araçlarının geliştirilmesini değil, aynı zamanda bu araçların standart biçimde uygulanmasını ve klinik pratikte yaygınlaştırılmasını zorunlu kılmaktadır.

Gelecek çalışmalar için öneriler

Gelecek çalışmalar açısından, otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocuklarda bellek becerilerinin farklı alt alanlar (örneğin çalışma belleği, episodik bellek, görsel-uzamsal bellek ve uzun süreli bellek) düzeyinde ayrıntılı olarak profillenmesi; bu bellek profillerinin Zihin Kuramı (Theory of Mind; ToM), sosyal bilişsel beceriler ve sosyal iletişim performansıyla olan ilişkilerinin sistematik biçimde test edilmesi; ayrıca dil becerileri ile akademik becerilerin bellek süreçlerindeki düzenleyici/ara değişken rolünün daha netleştirilmesi önerilmektedir. Türkiye bağlamında, klinik uygulamada geçerlik ve güvenirliği gösterilmiş Türkçe ölçekler (ör. Çocukluk Otizmi Derecelendirme Ölçeği [Childhood Autism Rating Scale; CARS]) kullanılarak, bellek odaklı müdahalelerin (çalışma belleğini güçlendirmeye yönelik alıştırmalar, görsel-uzamsal bellek stratejileri, episodik belleği destekleyen yapılandırılmış hatırlama pratikleri ve dil temelli bellek destekleri gibi) etkililiğinin sistematik olarak sınanması, hem değerlendirme hem müdahale protokollerinin yerelleştirilmesi açısından yararlı olacaktır (Öz vd., 2024; Eyüboğlu vd., 2022; Akçamuş vd., 2025).

Özetle, Türkiye’de OSB’li çocuklarda belleğe ilişkin mevcut çekirdek çalışmalar, özellikle Kılınçaslan vd. (2011) ve Akçamuş vd. (2025), belleğin OSB’de yalnızca ikincil bir bilişsel alan olmadığını; sosyal biliş, dil gelişimi ve klinik profilleme ile doğrudan bağlantılı bir bileşen olduğunu göstermektedir. Kılınçaslan ve arkadaşlarının bulguları, Asperger profiline sahip bireylerde bellek işlevlerinin sözel olmayan öğrenme güçlüğü (Nonverbal Learning Disability; NVLD) profilleriyle kısmen örtüşebileceğini ve bunun Türkiye örnekleminde bellek temelli farkındalık ve hedefe yönelik eğitimsel müdahaleler için klinik açıdan yol gösterici bir çerçeve sunduğunu ortaya koymaktadır (Kılınçaslan vd., 2011). Akçamuş ve arkadaşları ise, dil becerileri ve genel bilişsel yeterliliğin, çalışma belleği üzerinden Zihin Kuramı (ToM) performansını şekillendirdiğini göstermekte; bu da bellek süreçlerinin sosyal bilişsel becerilerin desteklenmesinde merkezi bir rol oynadığını düşündürmektedir (Akçamuş vd., 2025). Bu rapor, Türkiye’de OSB ve bellek literatürünün ilerletilebilmesi için üç temel önceliği vurgulamaktadır: (i) bellek alanlarının ayrı ayrı ölçümlenmesi ve profillenmesi, (ii) dil ve sosyal biliş odaklı müdahalelerin bellek hedefleriyle bütünleştirilmesi ve (iii) güvenilir, kültürel olarak uyarlanmış Türkçe değerlendirme araçlarının geniş ölçekli olarak kullanılması.

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Akçamuş, M. Ç. Ö., Tülü, B. K., & Ergül, C. (2025). The role of language, cognitive competence, and working memory in theory of mind in children on the autism spectrum. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 40(2), 91–102. https://doi.org/10.1177/10883576241307921

Eyüboğlu, M., Eyüboğlu, D., Karzan, N. E., Yaylacı, F., Karadağ, E., & Arslantaş, D. (2022). Development and validation of the parent-rated sensory reactivity scale for children with autism spectrum disorder. International Journal of Developmental Science: Biopsychosocial Mechanisms of Change, Human Development, and Psychopathology, 16(1–2), 19–26. https://doi.org/10.3233/dev-210317

Gündoğdu, D., Elcik, Z., & Doenyas, C. (2019). Türkiye’deki otizmli çocukların alternatif ve destekleyici iletişim sisteminde en çok kullandığı sözcükler. Eğitim Teknolojisi Kuram ve Uygulama, 9(2), 392–415. https://doi.org/10.17943/etku.519497

Köse, S., Ocakoğlu, F. T., Ocakoğlu, B. K., & Özbaran, B. (2017). The naturalistic follow-up of pervasive developmental disorders–not otherwise specified cases. Psychiatry and Clinical Psychopharmacology, 27(3), 243–248. https://doi.org/10.1080/24750573.2017.1342754

Kılınçaslan, A., Mukaddes, N. M., Küçükyazıcı, G. S., & Gürvit, İ. H. (2011). Asperger bozukluğu ve sözel olmayan öğrenme güçlüğü: Bilişsel profil ve bellek işlevlerinin benzeşmesi. Nöro Psikiyatri Arşivi, 48(3), 1–1. https://doi.org/10.4274/npa.y5724

Öz, F., Kaya, İ., Tanır, Y., Küçükgergin, C., & Aydın, F. (2024). Comparison of serum neurofilament light chain and tau protein levels in cases with autism spectrum disorder and their healthy siblings and healthy controls. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience, 22(3), 502–511. https://doi.org/10.9758/cpn.23.1153