Okuduğunu Anlama Stratejileri: Tahmin, Sorgulama, Özetleme

Keçeli, S. (2025). Okuduğunu Anlama Stratejileri: Tahmin, Sorgulama, Özetleme. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.17458333

---

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Okuduğunu anlama stratejileri bağlamında tahmin, sorgulama ve özetleme üçlemesi, okuduğunu anlama çalışmalarında sıkça vurgulanan temel bileşenlerdir ve bunlar çoğu çalışmada birbirleriyle etkileşimli olarak ele alınmaktadır. Bu stratejiler, metinden anlam çıkarma sürecinde öğrenciye farkındalık kazandıran ve öğretmenler tarafından açıkça öğretilen becerilerdir. Özellikle strateji odaklı öğretimin, öğrencilerin metakognitif farkındalığının ve okuma performansının artmasına yol açtığına dair kanıtlar birden çok çalışma tarafından desteklenmektedir (Jamshidi & Moghaddam, 2013; Sun vd., 2021). Bu kapsamda tahmin, sorgulama ve özetlemenin entegre biçimde kullanılması, Reciprocal Teaching gibi yapılandırılmış yaklaşımlarla güçlendirilerek okuma anlama becerisinin gelişimine katkı sağlar (Syarfuni, 2011; Oo vd., 2021; Rojabi, 2021).

Tahmin (Prediksi) stratejisi

Tahmin, metni okumadan önce ve okuma süreci boyunca gelecek içerikleri öngörmeyi içerir ve okuma amaç ve bağlamıyla uyumlu olarak metnin anlamlı bölümlerini önceden kurmaya yardım eder. Reciprocal Teaching çerçevesinde tahmin, dört ana stratejiden biri olarak öne çıkar; bu yaklaşım, okuyucunun metne yönelik önkontrol ve öngörü kapasitesini kullanarak anlam kurulmasını kolaylaştırır (Syarfuni, 2011). Buna ek olarak, reciprok öğretim çalışmaları (örneğin Kula & Budak) tahmin, sorgulama, açıklama ve özetlemenin etkileşimli kullanımı ile okuma anlama performansının iyileştirilmesiyle ilişkilendirilir (Kula & Budak, 2020). Pek çok çalışmada, strateji odaklı eğitimlerin öğrencilerin metin üzerinde farkındalık geliştirmesi ve uygun stratejileri tanıma/uygulama yeteneğini artırdığı gösterilmiştir (Jamshidi & Moghaddam, 2013; Sun vd., 2021). Ayrıca, öğretmenlerin sınıf içinde tahmin de dahil olmak üzere stratejileri öğretme ve modelleme yoluyla öğrencilerin okuma becerilerini geliştirme kapasitesi vurgulanmıştır; bu bulgu Campen ve arkadaşlarının disleksi örneğinde açıkça desteklenmektedir, burada açık öğretim, modelleme ve çerçeveleme yoluyla strateji kullanımı güçlendirilmiştir (Campen vd., 2021). Bu kanıtlar, tahminin okuma anlama süreçlerinde bireylerin metni önceden yapılandırmasına ve anlamı oluşturmaya yönelik bir başlangıç noktası sunmasına işaret eder (Sun vd., 2021; Syarfuni, 2011).

Sorgulama (Sorgulama/Questioning) stratejisi

Sorgulama, metin üzerinde anlamayı pekiştirmek için sorular üretmeyi ve bu sorulara yanıt aramayı içerir. Sorgulama, Reciprocal Teaching’in temel unsurlarından biri olduğundan, bu yaklaşım içerisindeki öğrenciler hem kendi aralarında hem de öğretmenle etkileşimli olarak anlamaya yönelik soruları üretir ve çözümler arar. Junita ve arkadaşlarının çalışmasında öğretmenler, okuma anlama öğretiminde sorgulama stratejilerine yer verdiklerini açıklamışlardır (Junita vd., 2023). Reciprocal Teaching çerçevesinde sorgulama, öğrencilerin metnin ana fikri ve detaylarıyla ilgili sorular geliştirmesini teşvik eder; Rojabi’nin çalışması, Reciprocal Teaching’in okuma anlama üzerindeki olumlu etkilerini göstermekte ve bu yaklaşımın sorgulama, tahmin ve özetlemenin bir arada çalıştığı bir model sunduğunu belirtmektedir (Rojabi, 2021). Ayrıca, düşünceyi açıkça ifade etme (think-aloud) stratejisiyle yapılan çalışmalar, öğrencilerin metin üzerinde nasıl düşündüklerini açığa çıkarır ve sorgulama süreçlerini destekler; Sönmez ve Sulak, bu tür bir düşünceyi dile getirme yaklaşımının okuma anlama becerilerini geliştirdiğini bulgulamıştır (Sönmez & Sulak, 2018). Bununla birlikte, okuyucuların sorgulama ve diğer stratejileri nasıl koordine ettikleri önemli bir konudur; stratejilerin birlikte ve uyumlu yönetilmesi, anlamanın en kritik unsurlarından biri olarak görülmektedir (Thuy, 2018).

Özetleme (Özetleme/Summarizing) stratejisi

Özetleme, metnin ana fikirlerini, önemli ayrıntıları ve ilişkileri kısaltıcı bir biçimde ifade etmeyi içerir. Reciprocal Teaching’in dört temel stratejisinden biri olan özetleme, okunan metnin ana fikrini ve destekleyici ayrıntıları kapsayacak biçimde yeniden yapılandırmayı hedefler. Bu strateji, disiplin içi okuma uygulamalarında da özellikle önemlidir; Barron ve çalışma arkadaşları, sınıfta okuma stratejilerinin uygulanmasında özetlemenin temel ama çoğu öğretmen tarafından yeterince kullanılmadığını bildirmişlerdir (Barron vd., 2018). Reciprocal Teaching çerçevesindeki özetleme rolü, Kula & Budak’ın çalışmalarında da vurgulanmakta ve özetleme ile birlikte tahmin ve sorgulama süreçlerinin birleşik etkisiyle okuma anlama performansının iyileştiğini göstermektedir (Kula & Budak, 2020). Özetleme ve diğer stratejilerin düşünceye dayalı uygulamalarla güçlendirildiğinde okumaya dair genel performansı artırdığına dair bulgular bulunmaktadır (Oo vd., 2021). Rojabi’nin çalışması, Reciprocal Teaching’in özetleme dahil dört stratejinin entegre kullanımıyla okuma anlama performansını güçlendirdiğini desteklemektedir (Rojabi, 2021).

Tahmin, sorgulama ve özetlemenin birbirlerini destekleyici ve çoğu durumda karşılıklı güçlendirici biçimde kullanılması, okuma anlama üzerinde en güçlü etkiyi üreten yaklaşımı oluşturur. Sun ve arkadaşlarının meta-analizinde, farklı strateji kategorileri arasındaki ilişkiyi değerlendirirken, bu stratejilerin birlikte çalışmasının okuma anlama üzerinde etkili olduğu gösterilmektedir (Sun vd., 2021). Ayrıca, Jamshidi & Moghaddam’ın İran örneğinde strateji öğretiminin öğrencilerin metakognitif okuma performansını olumlu yönde etkilediği belirtilmiştir (Jamshidi & Moghaddam, 2013). Reciprocal Teaching’in uygulamalarını inceleyen çalışmalar, bu yaklaşımın özetleme, sorgulama ve tahmin gibi temel stratejileri birlikte kullanarak okuma anlama performansını arttırdığını ortaya koyar (Syarfuni, 2011; Kula & Budak, 2020; Oo vd., 2021). Junita ve arkadaşlarının öğretmen odaklı çalışması, sınıf düzeyinde bu stratejilerin uygulandığını göstermektedir (Junita vd., 2023). Bu bulgular, üç stratejinin etkili biçimde entegre edildiği programların, özellikle okuma güçlükleri olan öğrencilerde destekleyici bir rol oynayabileceğini göstermektedir.

Öğretim uygulamaları, öğretmen rolü ve sınıf düzeyi etkileri

Strateji odaklı öğretim, metakognitif becerilerin ve farkındalığın geliştirilmesi için kritik bir çerçeve sunar; açık öğretim, modelleme, destekleyici yapı kurma gibi yöntemler, özellikle disleksili öğrenciler ya da okuma güçlüğü yaşayan öğrenciler için faydalı bulunmuştur (Campen vd., 2021). Ayrıca, öğretmenlerin uygulama kapasitelerini artırması gerektiğini gösteren çalışmalar mevcuttur; öğretmenler, disiplin içi okuma stratejilerini kullanma konusundaki bilgi seviyelerini artırdıklarında öğrenciler için daha zengin okuma deneyimleri sunabilirler (Barron vd., 2018). Bununla birlikte, sınıf uygulamalarında özetleme gibi temel stratejilerin çoğu öğretmenin uygulama sıklığında sınırlı kalması, öğretmen mesleki gelişimine yatırım yapmanın önemini vurgular (Barron vd., 2018). Kültürlerarası çalışmalar, farklı dillerde ve eğitim bağlamlarında stratejilerin uygulanabilirliğini göstermekte ve Reciprocal Teaching gibi stratejilerin olumlu sonuçlar doğurduğu belirtilmektedir (Hamzadayı & Batmaz, 2022; Jamshidi & Moghaddam, 2013; Thuy, 2018; Junita vd., 2023; Sönmez & Sulak, 2018).

Dijital ve çok kanallı okumalar bağlamında strateji kullanımı

Çok kanallı ve hipertext dünyasında okuma, stratejilerin sadece hangi becerilerin kullanıldığına değil, bu becerilerin nasıl yönetildiğine de bağlıdır. Salmerón ve arkadaşları, hipertext üzerinde derin işlemeye odaklanan çalışmalarında okurun navigasyon becerilerinin eğitimle desteklenmesi gerektiğini vurgulamaktadır (Salmerón vd., 2016). Bu durumda, tahmin, sorgulama ve özetleme gibi stratejilerin dijital okuma süreçlerinde nasıl örgütleneceğine dair ek bir öğrenme kuramına ihtiyaç olduğu belirtilmektedir (Salmerón vd., 2016).

Sınav ve farklı bağlamlarda bulguların sentezi

Farklı bağlamlarda yapılan çalışmalar, üç stratejinin birlikte uygulanmasının öğrenmede tutarlı faydalar sağlayabileceğini göstermektedir. Örneğin, Sönmez ve Sulak, düşünceyi sesli ifade etme stratejisinin okuma anlama becerilerini güçlendirdiğini bulgulamışlardır (Sönmez & Sulak, 2018). Graham ve meslektaşlarının çalışması, okuma stratejilerinin disiplinler arası okumalarda anlamayı geliştiren temel beceriler olduğunu ortaya koymaktadır (Graham vd., 1987). Güncel meta-analizler, okuma stratejilerinin birbirleriyle etkileşim içinde etkili olduğunu ve öğretmenlerin bu becerileri sistematik biçimde öğretmelerinin en güvenilir yol olduğunu desteklemektedir (Sun vd., 2021). Söz konusu kanıtlar, üçlü yaklaşımın öğretim tasarımında bütünleyici bir yapı kurmanın gerekliliğini vurgular.

Tahmin, sorgulama ve özetleme üçlüsünün, Reciprocity gibi yapılandırılmış öğretim modelleriyle sıkı bir şekilde bağlı olduğu ve bu modellerin okuma anlama üzerinde güçlü olumlu etkiler ürettiği görülebilir. Bu yaklaşım, metne hazırlıklı girme, metin üzerinde anlamı yapılandırma ve ana fikri özümseme süreçlerini karşılıklı olarak destekleyerek, öğrencilerin farkındalık ve metakognitif becerilerini geliştirir; bu da hem motivasyonu hem de performansı olumlu yönde etkiler (Jamshidi & Moghaddam, 2013; Sun vd., 2021; Oo vd., 2021). Ayrıca, farklı dil ve eğitim bağlamlarında yapılan çalışmalar, bu stratejilerin çeşitli öğrenme ortamlarında uygulanabilir olduğunu göstermekte ve öğretmenlerin bu stratejileri planlı, modelleyici ve destekleyici bir şekilde kullanmasının öğrenci başarısını güçlendirdiğini ortaya koymaktadır (Junita vd., 2023; Rojabi, 2021; Barron vd., 2018; Kula & Budak, 2020; Sönmez & Sulak, 2018). Bu bütünleşik tablo, okuma öğretimi tasarımlarında tahmin-sorgulama-özetleme üçlüsünün temel bir bileşen olarak alınmasını ve Reciprocal Teaching gibi yapıların, bu üç stratejinin verimli entegrasyonu için uygun çerçeve sunduğunu destekler (Syarfuni, 2011; Oo vd., 2021; Campen vd., 2021).

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Barron, E. R., Rupley, W. H., Paige, D. D., Nichols, W. D., Nichols, J., & Lumbreras, R. (2018). Middle school teachers’ knowledge and use of comprehension strategies in discipline instruction. International Journal of Learning, Teaching and Educational Research, 17(10), 1–17. https://doi.org/10.26803/ijlter.17.10.1

Campen, C. K., Doest, D. t., Verhoeven, L., & Segers, E. (2021). The effect of audio-support on strategy, time, and performance on reading comprehension in secondary school students with dyslexia. Annals of Dyslexia, 72(2), 341–360. https://doi.org/10.1007/s11881-021-00246-w

Graham, R., Vacca, R. T., & Vacca, J. L. (1987). Content area reading. The English Journal, 76(4), 78. https://doi.org/10.2307/818471

Hamzadayı, E., & Batmaz, Ö. (2022). Okuduğunu anlamayı etkileyen etmenlere yönelik bir inceleme. Ege Eğitim Dergisi, 23(2), 190–209. https://doi.org/10.12984/egeefd.1105439

Jamshidi, P., & Moghaddam, M. Y. (2013). The effect of Iranian EFL learners’ awareness of reading comprehension strategies on their motivation to read. International Journal of English Language Education, 1(1). https://doi.org/10.5296/ijele.v1i1.2995

Junita, T. (2023). Teachers’ strategies in teaching reading comprehension at senior high schools. Wacana Jurnal Penelitian Bahasa, Sastra, dan Pengajaran, 21(2), 110–126. https://doi.org/10.33369/jwacana.v21i2.29572

Kula, S. S., & Budak, Y. (2020). The effects of reciprocal teaching on reading comprehension, retention in learning, and self-efficacy perception. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, 10(2), 493–522. https://doi.org/10.14527/pegegog.2020.017

Oo, T. Z., Magyar, A., & Habók, A. (2021). Effectiveness of the reflection-based reciprocal teaching approach for reading comprehension achievement in upper secondary school in Myanmar. Asia Pacific Education Review, 22(4), 675–698. https://doi.org/10.1007/s12564-021-09707-8

Rojabi, A. R. (2021). Exploring reciprocal teaching method on EFL learners’ reading comprehension. VELES: Voices of English Language Education Society, 5(2), 132–142. https://doi.org/10.29408/veles.v5i2.3860

Salmerón, L., Naumann, J., García, V., & Fajardo, I. (2016). Scanning and deep processing of information in hypertext: An eye tracking and cued retrospective think-aloud study. Journal of Computer Assisted Learning, 33(3), 222–233. https://doi.org/10.1111/jcal.12152

Sun, Y., Wang, J., Dong, Y., Zheng, H., Yang, J., Yaman, Z., … & Dong, W. (2021). The relationship between reading strategy and reading comprehension: A meta-analysis. Frontiers in Psychology, 12. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.635289

Syarfuni, S. (2011). The implementation of reciprocal teaching in teaching reading comprehension (an experimental research at SMPN 4 Banda Aceh). Visipena Journal, 2(2), 17–30. https://doi.org/10.46244/visipena.v2i2.43

Sönmez, Y., & Sulak, S. E. (2018). The effect of the thinking-aloud strategy on the reading comprehension skills of 4th-grade primary school students. Universal Journal of Educational Research, 6(1), 168–172. https://doi.org/10.13189/ujer.2018.060116

Thủy, N. T. B. (2018). Reading strategies used by Vietnamese EFL and ESL university students. VNU Journal of Foreign Studies, 34(2). https://doi.org/10.25073/2525-2445/vnufs.4250