İlkokulda Eleştirel Düşünme ve Sorgulama Becerileri

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

İlkokul düzeyinde eleştirel düşünme ve sorgulama becerilerinin gelişimi, 21. yüzyıl becerileri bağlamında temel bir hedef olarak kabul edilmektedir. Özellikle ders kitapları ve öğretim materyallerinin bu becerileri destekleyecek şekilde yapılandırılması, ilkokul öğrencilerinin düşünme süreçlerini geliştirmek açısından kritik görünmektedir (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020). Eleştirel düşünmenin temel bileşenleri olarak sorgulama, analiz, mantıksal çıkarım yapabilme, sorular üreterek yanıt arayabilme ve bilgiyi düzenli bir şekilde organize etme becerileri sıklıkla vurgulanır; bu tanımlar ve bileşenler, Basmaz ve Kutlu’nun çalışmasında ve diğer kaynaklardan hareketle özetlenmiştir (Basmaz & Kutlu, 2021). Bu bakımdan ilkokul sınıflarında eleştirel düşünmeyi hedefleyen pedagojik tasarımlar, öğrencilerin kendi öğrenme süreçlerini sorgulama ve bilgi-çevre arasında anlamlı bağlantılar kurma kapasitesini geliştirmeyi amaçlamaktadır (Basmaz & Kutlu, 2021; Erbağcı & Kaf, 2020).

İlkokulda eleştirel düşünme ve sorgulama becerilerinin odak alanı

Ders kitapları ve öğretim materyallerinin rolü: İlkokul 4. sınıf sosyal bilgiler ve İnsan Hakları–Yurttaşlık Demokrasi ders kitaplarının 21. yüzyıl becerileri açısından incelenmesi, bu yaş grubunda yaratıcı düşünme, işbirliği, eleştirel düşünme ve iletişim gibi becerilerin metinler ve sorularda nasıl vurgulandığını ortaya koymuştur. Bu bulgular, temel eğitim materyallerinin eleştirel düşünme odaklı içerikleri ve soruları nasıl içselleştirdiğini göstermesi bakımından önemlidir (Kartal vd., 2024). Ayrıca ilkokul düzeyinde temel düşünme becerilerinin ve bilişsel yapıların ders kitaplarındaki kullanım sıklığı doküman incelemesiyle vurgulanmıştır (Erbağcı & Kaf, 2020).

Kaynaklar ve stratejiler: İlkokul öğrencilerinin düşünme becerilerini destekleyen yazınsal ve felsefi odaklı etkinlikler, eleştirel düşünme ve sorgulama becerilerini güçlendirmede etkili olarak ortaya konmuştur. Özellikle resimli çocuk kitaplarıyla yapılan felsefe etkinliklerinin ve değer eğitimine ilişkin yaklaşımların eleştirel düşünme becerilerinin gelişimini desteklediği gösterilmiştir (Yurtbakan, 2023). Bu bağlamda, ilkokul öğrencilerinde felsefi düşüncenin erken dönemlerle tanışması ve sorgulama becerilerinin yapılandırılması hedeflenmektedir (Yurtbakan, 2023).

Teknoloji destekli öğrenme ve arayüzler: Eğitsel arayüz destekli yazılımların kullanıldığı durumlarda, konu temelli eleştirel düşünme öğretimi ile desteklenen uygulamalar arasındaki farklar incelenmiş ve bu tür teknolojik araçların eleştirel düşünme becerileri ile akademik başarı üzerinde anlamlı etkileri olabildiği bulunmuştur (Schreglmann & Karakuş, 2017). Bu bulgu, ilkokul düzeyinde dijital araçların sorgulama ve analiz süreçlerini zenginleştirebileceğini göstermektedir (Schreglmann & Karakuş, 2017).

Öğretmenler, aileler ve okul ortamının rolü

Öğretmen tutumları ve eleştirel düşünme: Öğretmenlerin eleştirel düşünme eğilimleri ve bu beceriyi sınıf içinde nasıl destekledikleri, ilkokul öğrencilerinin düşünme becerilerinin gelişimini dolaylı olarak etkileyebilir. Sınıf öğretmenlerinin eleştirel düşünme eğilimlerini inceleyen çalışmalar, öğretmen adaylarının ve mevcut öğretmenlerin bu becerileri teşvik etme konusundaki tutum ve uygulamalarını anlamaya yöneliktir (Polat & Kontaş, 2018). Ayrıca dinamikler arasında, öğretmenlerin eleştirel düşünmeyi derslerinde nasıl ele aldığına ilişkin görüşler ve öğretmen adaylarının tutumları üzerine yapılan karşılaştırmalı çalışmalar da mevcuttur (Çakmak, 2022). Bu bulgular, ilkokul öğretmenlerinin profesyonel gelişim ihtiyaçlarını ve sınıf içi uygulamalara yansıtılabilecek stratejileri belirlemek açısından önemlidir (Çakmak, 2022; , Polat & Kontaş, 2018).

Aile ve ev ortamı: Eleştirel düşünme eğilimini etkileyen pek çok faktör arasında aile ve ev ortamı gibi ev dışı bağlamlar dikkate alınır. Bazı çalışmalar, okuldaki öğrenme süreçlerini destekleyen bu tür evsel faktörlerin, öğrencinin eleştirel düşünme eğilimini şekillendirmede önemli bir rol oynayabildiğini göstermektedir (Basmaz & Kutlu, 2021). Bu çerçeve, okul-aile işbirliğinin ve ailenin öğrenmeye katılımının eleştirel düşünme becerilerinin gelişimi üzerindeki etkisini vurgular (Basmaz & Kutlu, 2021).

İlkokulda uygulanabilir stratejiler ve öneriler

Sorgulama odaklı öğrenme: Sınıf içinde soru sorma, hipotez kurma ve kanıt toplama süreçlerini merkeziye alan öğrenme tasarımları, ilkokul öğrencilerinin eleştirel düşünme süreçlerini güçlendirebilir. Bu yaklaşım, 21. yüzyıl becerileriyle uyumlu olarak ders kitaplarındaki örtüşen temalar ve sorular ile uyum sağlar ve doküman incelemeleriyle desteklenen bir çerçeve sunar (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020).

Metin ve içerik temelli eleştirel düşünme: Özellikle ilkokul düzeyinde metinleri analiz etme, farklı kaynaklardan gelen bilgileri karşılaştırma ve anlamlandırma becerilerinin güçlendirilmesi, eleştirel düşünme ile ilişkilendirilebilir. Doküman incelemeleri ve içerik analizleri, metin odaklı eleştirel düşünmeyi destekleyen ders kitabı uygulamalarını göstermektedir (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020).

Felsefi ve düşünsel etkinlik entegrasyonu: Resimli çocuk kitaplarıyla felsefi etkinliklerin uygulanması gibi yöntemler, sınıf içinde eleştirel düşünme becerilerinin erken yaşta gelişimini destekler ve öğrencilerin kavramsal düşünme kapasitesini zenginleştirir (Yurtbakan, 2023).

Teknoloji destekli öğrenme: Eğitsel yazılımlar ve arayüzler, özellikle konulara bağlı eleştirel düşünme öğretimini zenginleştirerek öğrencilerin analitik becerilerini ve başarılarını destekleyebilir (Schreglmann & Karakuş, 2017). Bu tür araçlar, sınıf içi uygulamalara entegre edilerek sorgulama ve problem çözme süreçlerini güçlendirebilir (Schreglmann & Karakuş, 2017).

Aile işbirliği ve ev içi destek: Ailenin öğrenme süreçlerine dahil olması, eleştirel düşünme eğiliminin güçlendirilmesi için önemli bir bağlamsal unsur olabilir. Ev ortamı değişkenlerinin eleştirel düşünme eğilimini etkileyebileceğine dair bulgular, aileyle okul arasındaki iletişimin güçlendirilmesinin gerekliliğini işaret eder (Basmaz & Kutlu, 2021).

Güçlü yanlar ve sınırlılıklar: hangi bağlamlar güvenilir bulgular sunar?

Güçlü yönler: Mevcut literatürde ilkokul düzeyinde eleştirel düşünme becerileriyle ilgili çalışmalarda, ders kitaplarının ve öğretim materyallerinin bu becerilerin gelişimini desteklediği, teknolojik araçların ve felsefi/okuma tabanlı yaklaşımların da olumlu etkiler gösterebileceği sıkça vurgulanır (Kartal vd., 2024; Basmaz & Kutlu, 2021; Erbağcı & Kaf, 2020; Yurtbakan, 2023; Schreglmann & Karakuş, 2017). Bu bulgular, sınıf içi uygulamaların planlanması ve materyal geliştirme çabalarının temelini oluşturabilir (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020; Schreglmann & Karakuş, 2017).

Sınırlılıklar: Literatürde çeşitlilik gösteren ve bazı çalışmaların daha çok ortaöğretim veya okul öncesi düzeye odaklandığı görülmektedir. Bu nedenle, ilkokul düzeyine özgü kesin sonuçlar için daha çok ilkokul odaklı, deneysel tasarımlı çalışmalar gerekmektedir. Özellikle öğretmen tutumları ve sınıf içi uygulamaların etkileri açısından ilkokul örnekleriyle yapılan çalışmaların sayısı sınırlı olabilir (Çakmak, 2022; Polat & Kontaş, 2018). Bununla birlikte, mevcut çalışmaların bir kısmı doküman incelemesi veya betimleyici tasarımlarla sınırlı kalabilir ve nedensellik çıkarımı sınırlı olabilir (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020; Schreglmann & Karakuş, 2017).

Sonuç

İlkokulda eleştirel düşünme ve sorgulama becerilerinin geliştirilmesi için ders kitapları ve öğretim materyallerinin bu becerileri vurgulayacak şekilde tasarlanması, sorgulama temelli öğretim stratejilerinin benimsenmesi ve felsefi/okuma temelli etkinliklerin entegrasyonu önemlidir (Kartal vd., 2024; Erbağcı & Kaf, 2020; Yurtbakan, 2023). Ayrıca öğretmenlerin bu becerileri teşvik etme konusundaki tutumları ile aile/ev ortamı ve okul ortamı arasındaki uyum, becerilerin gelişimi üzerinde önemli etkiler gösterebilir (Çakmak, 2022; Polat & Kontaş, 2018; Basmaz & Kutlu, 2021). Teknoloji destekli öğrenme yaklaşımları, özellikle konu odaklı eleştirel düşünme öğretimini güçlendirme potansiyeline sahiptir ve bu alandaki uygulamaların daha geniş alanlarda test edilmesi önerilmektedir (Schreglmann & Karakuş, 2017).

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Basmaz, I., & Kutlu, Ö. (2021). Eleştirel düşünme eğilimlerinin okuduğunu anlama, öğrenci, aile ve ev ortamı değişkenleri bağlamında incelenmesi. Journal of Digital Measurement and Evaluation Research, 1(2), 100–118. https://doi.org/10.29329/dmer.2021.409.2

Çakmak, F. (2022). Din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretmenlerinin eleştirel düşünme becerisine yönelik görüşleri. Uluslararası Bilim ve Eğitim Dergisi, 5(2), 69–89. https://doi.org/10.47477/ubed.1127830

Erbağcı, N., & Kaf, Ö. (2020). Investigation of primary school textbooks and cognitive structures of students in the context of thinking skills concepts. Education and Science, 45(204), 383–399. https://doi.org/10.15390/eb.2020.8817

Kartal, H. M. T., Uzunkol, E., Kılıç, G. E., & Aydın, F. N. (2024). İlkokul 4. sınıf sosyal bilgiler ve insan hakları, yurttaşlık demokrasi ders kitaplarının 21. yüzyıl becerileri açısından incelenmesi. Uluslararası Ders Kitapları ve Eğitim Materyalleri Dergisi, 7(1), 73–101. https://doi.org/10.53046/ijotem.1467138

Polat, M., & Kontaş, H. (2018). Sınıf öğretmenlerinin eleştirel düşünme eğilimlerinin incelenmesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. https://doi.org/10.17755/esosder.310731

Schreglmann, S., & Karakuş, M. (2017). Eğitsel arayüz destekli eğitim yazılımlarının eleştirel düşünme ve akademik başarı üzerindeki etkisi. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(3), 839–855. https://doi.org/10.17860/mersinefd.290420

Yurtbakan, E. (2023). Özel yetenekli ilkokul öğrencilerinin eleştirel düşünme becerilerinin gelişmesinde ve değerler eğitiminde resimli çocuk kitaplarıyla yapılan çocuklar için felsefenin etkisi. Trakya Eğitim Dergisi, 13(2), 856–868. https://doi.org/10.24315/tred.1091403