Dijital Çağda Çocuğun Gelişimi: Ekran Kullanımı, Dijital Oyunculuk ve Aile Rehberliği Perspektifinden Bir İnceleme

Keçeli, S. (2025). Dijital Çağda Çocuğun Gelişimi: Ekran Kullanımı, Dijital Oyunculuk ve Aile Rehberliği Perspektifinden Bir İnceleme. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.17489394

---

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Dijital çağ’da çocuğun gelişimi, ekran kullanımı, dijital oyunlar ve ailenin/öğretmenin rehberliğinin çocuk gelişimine etkilerini çok boyutlu bir çerçevede irdelemeyi amaçlar. Bu kapsamda, dijitalleşmenin eğitimde yarattığı fırsatlar ile fırsat eşitsizlikleri, özel eğitim bağlamında dijital araçların olanakları ve sınırlamaları, ayrıca aile-öğretmen işbirliğinin dijital çağda kurumsal ve pedagojik boyutları birbirini etkilemektedir. Dijital öğrenme ortamlarının SDG’ler (Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları) ile olan ilişkisi, kapsayıcı eğitim ve yenilikçi öğretim pratiği bağlamında literatürde sıkça vurgulanmaktadır; bu bağlamda açık eğitim kaynakları ve kurumsal dijital dönüşüm stratejileri önemli bir rol oynamaktadır (Holmes vd., 2021;Saphıra vd., 2023; Clark vd., 2022). Dijitalleşme süreci, eşitlik ve erişim odaklı politika ve uygulamalarla desteklendiğinde çocukların öğrenme süreçlerini iyileştirebilecek potansiyele sahiptir; ancak bu süreç, özellikle erken çocukluk ve özel ihtiyaçlar bağlamında dikkatli yönetilmediğinde olumsuz etkiler doğurabilir (Williamson, 2011; Ulzytueva vd., 2021; Kusmawati vd., 2022). Bu makale, bu dinamikleri dört ana başlık altında sentezleyerek dijital çağda çocuğun gelişimini kapsamlı bir şekilde ele alır ve özellikle aile rehberliği ile özel eğitim bağlamındaki fırsat-sınırlamaları üzerine odaklanır. Literatürdeki bu bağlamlar, kırılganlaşan çocuklar ve aileler için güvenli, kapsayıcı ve eşitlikçi dijital pratiklerin nasıl inşa edilebileceğine dair çıkarımlar taşır (Holmes vd., 2021; Ari vd., 2022; Iyamuremye vd., 2023).

Ekran kullanımı ve dikkat/öğrenme süreçlerine etkisi

Dijital öğrenme ortamları, erişim olanaklarını artırma, öğrenme hızını bireyselleştirme ve geri bildirim mekanizmalarını güçlendirme açısından önemli bir potansiyele sahiptir; bu doğrultuda, dijitalleşmenin eğitim kalitesini ve kapsayıcılığı desteklediğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Saphıra vd., 2023; Clark vd., 2022). Dijital araçlar, öğrenciye kendi temposunda ilerleme ve özelleştirilmiş destekler sunarak öğrenmeyi güçlendirebilmektedir; bu durum özellikle kapsayıcı eğitim amacıyla benimsendiğinde olumlu sonuçlar üretebilmektedir (Ari vd., 2022; Iyamuremye vd., 2023). Ancak ekran süresi yönetimi ve kullanıcı davranışları konularında dikkatli olunmadığında dikkat dağınıklığı ve erken çocukluk döneminde stres/aşırı yüklenme riskleri ortaya çıkabilmektedir; bu tür olumsuz etkileri azaltmaya dönük arayüz tasarımı ve pedagojik destek gereklidir (Ulzytueva vd., 2021; Çağıltay vd., 2019). Özetle, ekran kullanımı öğrenme süreçlerini iyileştirme potansiyeli taşırken, uygun kılavuzluk, gözetim ve pedagojik entegrasyon olmadığında olumsuz sonuçlar doğurabilir (Williamson, 2011; Ulzytueva vd., 2021; Çağıltay vd., 2019).

Dijital öğrenme ortamlarının sunduğu fırsatlar ve zorluklar: Erişim, esnek öğrenme süreçleri, kişiselleştirilmiş öğrenme ve yapay/yenilenebilir geri bildirimler dijital öğrenme ortamlarının sağladığı fırsatlardır (Saphıra vd., 2023; Clark vd., 2022; Meskhi vd., 2019). Ancak eşlik eden zorluklar: altyapı gereksinimleri, öğretmenlik becerilerinin güncellenmesi ve dijital uçurum gibi toplumsal eşitsizlikler (Williamson, 2011; Karaferye, 2022). Ayrıca pandemi dönemi deneyimi, uzaktan öğretimin acil durumlarda dahi güçlendirilmesi gerektiğini gösterirken, öğretmenlerin hızlı adaptasyon süreçlerini de vurgulamıştır (Jelińska & Paradowski, 2021).

Özellikle özel eğitim bağlamında: Erişilebilirlik ve kişiselleştirme odaklı dijital araçlar, özel eğitim gereksinimleri olan öğrencilerin öğrenme süreçlerini destekleyebilir; ancak bu araçların etkili kullanımı için uygun eğitim, teknik altyapı ve aktif destek gereklidir (Iyamuremye vd., 2023; Ntalindwa vd., 2019).

Dijital oyunculuk / internet ortamının çocuk kimliği ve sosyal ilişkilerine etkisi

Dijital oyunlar ve oyunluk pratikler, çocukların kimlik inşasına ve sosyal ilişkilere şekil veren dinamikler sunar. Özellikle bilgi-odaklı oyun müdahaleleri ve oyun içi modifikasyonlar gibi faaliyetler, beceri gelişimini destekleyerek çocukların kendi yeteneklerini keşfetmelerine katkı sağlar; bu bulgular, genç yaş gruplarında kimlik oluşumunun sadece oyun saatleriyle sınırlı olmadığını, aynı zamanda oyun pratiğinin süreklilik gösteren öğrenme süreçleriyle ilişkili olduğunu gösterir (Ashlock vd., 2022). Ayrıca dijital oyunlar, arkadaş edinme, takım çalışması ve sosyal paylaşım alanlarında yeni becerilerin kazanılmasına olanak tanır; fakat bu alan aynı zamanda sosyal etkileşimlerde riskler ve çeşitli sosyal dinamikler barındırır. Örneğin, oyun alanlarının sosyalizasyon üzerinde olumlu etkileşimler yarattığı gibi, aşırı ve kontrolsüz oyun kullanımı konusunda da endişeler bulunmaktadır (Aslan vd., 2019; Ulzytueva vd., 2021). Bu bağlamda, cinsiyet, kültürel çeşitlilik ve medya okuryazarlığı temelli yaklaşımlar da oyun pratiğinin sosyal ve psikolojik etkilerini şekillendirir (Jairrels, 1999; Zhao vd., 2020). Aile ve okulun gözetiminde, güvenli ve kapsayıcı oyun pratikleri geliştirilmelidir; bu, çocukların dijital kimliklerini olumlu yönde desteklerken zararlı etkileri azaltır (Jelińska & Paradowski, 2021; Iyamuremye vd., 2023).

Kimlik ve sosyal etkileşim bağlamı: Oyunlar ve dijital oyun altyapıları, çocukların bilişsel ve sosyal becerilerinin gelişimine katkı sağlayabilir; aynı zamanda oyun bağımlılığı ve akran baskıları gibi riskleri de beraberinde getirebilir (Ashlock vd., 2022; Aslan vd., 2019). Kültürel çeşitlilik ve kapsayıcılık perspektifiyle ele alındığında, çocuklar arası etkileşimler ve medya kullanımı konularında eğitimcilerin ve ebeveynlerin bilinçli müdahaleye ihtiyaç duyduğu görülür (Jairrels, 1999).

Ailelerin ve eğitimcilerin dijital çağda üstlendiği rol

Dijital çağda ailelerin ve eğitimcilerin rolü, çocukların güvenli, verimli ve eşitlikçi dijital deneyimler yaşaması için kritik bir boyut kazanır. Aileler için medya okuryazarlığı, güvenli kullanım ilkeleri ve beraber kullanım modellerinin geliştirilmesi temel rol oynar; bununla birlikte, dijital eşitlik ve erişim adaletini güvence altına almak da önemlidir. Dijital uçurumun kapatılması ve kapsayıcı uygulamaların benimsenmesi, politika düzeyinde de desteklenmelidir (Williamson, 2011; Clark vd., 2022; Kusmawati vd., 2022). Eğitimciler açısından ise dijital dönüşüm stratejileri, öğretmenlerin dijital becerilerini geliştirmek ve öğrencilerin bireyselleştirilmiş öğrenme süreçlerini desteklemek üzere planlanmalıdır; bu yönde, pandeminin zorlukları döneminde de öğretmenlerin mesleki adaptasyon süreçleri önemli bir rol oynamıştır (Jelińska & Paradowski, 2021). Ayrıca dijital platformların benimsenmesi ve öğrenme yönetim sistemlerinin kurumsal kullanımı, özel eğitimde de kapsayıcılık ve bireyselleştirme hedeflerini destekleyebilir (Ari vd., 2022; Clark vd., 2022).

Pratik modeller ve kurumsal çerçeve: Birlikte kullanım modellerinin uygulanabilirliği, aile-öğretmen etiketi ve iletişimi, ve çocukların ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir pedagojik stratejilerin geliştirilmesi gerekir. Bu bağlamda eğitim teknolojilerinin uygulanması, özel eğitim alanında eğitimcilerin tutumları ve işbirliği yeterlilikleriyle yakından ilişkilidir (Çağıltay vd., 2019; Kusmawati vd., 2022; Ari vd., 2022). Ayrıca dijital dönüşüm politikaları, altyapı yatırımları ve açık eğitim kaynakları (OER) gibi araçlar vasıtasıyla öğretim süreçlerinin zenginleştirilmesi, eşit ve kapsayıcı bir eğitim için temel unsurlardır (Sousa vd., 2020).

Özel eğitim bağlamında dijital ortamların fırsatları ve sınırlamaları

Özel eğitimde dijital ortamların en belirgin fırsatları, erişilebilirlik, kişiselleştirme ve görsel-işitsel destekler yoluyla öğrenme süreçlerini kolaylaştırmasıdır; bu durum, özel eğitim gereksinimleri olan öğrencilerin akademik hedeflere ulaşma potansiyelini güçlendirebilmektedir (Ntalindwa vd., 2019; Iyamuremye vd., 2023). Ayrıca özel eğitimde dijitalleşmenin, sınırlı fiziksel kapasiteye sahip öğrencilerin toplumsal katılımını destekleyebileceği ve mesleki becerilerin geliştirilmesini kolaylaştırabileceği öne sürülmektedir (Meskhi vd., 2019). Bununla birlikte dijital ortamların özel eğitimde sunduğu fırsatlar, altyapı ve öğretmen yeterliliği gibi unsurlara bağımlı olduğundan, bu alanlarda yaşanan kısıtlamalar büyük önem taşır. Altyapı eksikliği, öğretmenlerin yeni teknolojilere uyum sağlaması ve güvenlik/mahremiyet kaygıları gibi konular, dijitalleşmenin etkili ve sürdürülebilir bir şekilde uygulanabilmesini engelleyebilir (Williamson, 2011; Ulzytueva vd., 2021; Çağıltay vd., 2019). Ayrıca, özel eğitimde kullanılan dijital araçların tasarımı ve uygulanması, öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarına uygun olmalıdır; bu bağlamda çalışmalar, teknolojik araçların pedagojik işlevselliğini artırmaya odaklanmaktadır (Meskhi vd., 2019; Iyamuremye vd., 2023; Ntalindwa vd., 2019).

Örnek uygulama alanları ve politika önerileri: Açık Eğitim Kaynakları ve Öğrenme Yönetim Sistemleri aracılığıyla kişiselleştirilmiş öğrenmeye geçiş, özel eğitimde erişilebilirlik ve izleme mekanizmalarının güçlendirilmesi gibi stratejiler öne çıkmaktadır (Zhao vd., 2020; Sousa vd., 2020; Clark vd., 2022). Ayrıca dijitalleşme politikaları, eğitimde kapsayıcılığı artırmayı ve dijital eşitsizliği azaltmayı amaçlamalıdır; bu yönde dijital eşitlik odaklı yaklaşımlar önemli referanslar arasındadır (Williamson, 2011; Kusmawati vd., 2022). Dijitalleşmenin SDG’lerle uyumlu biçimde ilerlemesi için, eğitim politikaları ve kurumsal stratejilerin bütüncül olarak ele alınması gerekmektedir; bu yaklaşım, sürdürülebilir kalkınma hedeflerinin eğitimle ilişkisini güçlendirmektedir (Holmes vd., 2021; Saphıra vd., 2023; Clark vd., 2022). Ayrıca özel eğitim bağlamında öğretmenlerin profesyonel gelişimi ve destekleyici kurum kültürü, teknolojik uygulamaların başarısında belirleyici olmaktadır (Jelińska & Paradowski, 2021; Karaferye, 2022; Çağıltay vd., 2019).

Genel sonuçlar ve öneriler

• Dijital çağın çocuk gelişimine etkileri, dikkat-öğrenme süreçleri, kimlik-kişisel gelişim ve sosyal ilişkiler bağlamında karmaşık ve çok boyutludur. Erişim, bireyselleştirme ve kapsayıcılık gibi faktörler olumlu sonuçlara katkı sağlarken, aşırı kullanım, güvenlik ve eşitsizlikler gibi riskler de vardır; bu nedenle dengeli ve kademeli dijitalleşme yaklaşımı gereklidir (Williamson, 2011; Saphıra vd., 2023; Ulzytueva vd., 2021; Kusmawati vd., 2022).

  
  

• Dijital oyunlar ve internet ortamları, çocukların kimlik gelişimini pekiştirebilecek potansiyele sahip olmakla birlikte, sosyal etkileşimleri ve güvenliği kapsayan riski de barındırır; bu durum, aile-öğretmen işbirliği ve medya okuryazarlığı kapasitesiyle yönetilmelidir (Ashlock vd., 2022; Aslan vd., 2019).

  
  

• Aileler ve eğitimciler için birlikte kullanım modelleri, güvenli medya kullanımı, eşitlikçi erişim ve öğrenme süreçlerini destekleyen pedagojik stratejileri içeren bir çerçeve gerektirir; bu çerçeve, altyapı ve mesleki gelişim ile desteklenmelidir (Williamson, 2011; Karaferye, 2022; Çağıltay vd., 2019; Clark vd., 2022).

  
  

• Özel eğitim bağlamında dijital ortamlar, uygun tasarım ve destekle önemli fırsatlar sunar; ancak altyapı, öğretmen yeterliliği ve güvenlik konularında kritik sınırlamalar vardır; bu nedenle politika ve uygulamalarda kapsamlı bir yaklaşım benimsenmelidir (Ntalindwa vd., 2019; Iyamuremye vd., 2023; Çağıltay vd., 2019; Williamson, 2011).

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Ari, R., Altınay, Z., Altınay, F., Dağlı, G., & Ari, E. (2022). Sustainable management and policies: The roles of stakeholders in the practice of inclusive education in digital transformation. Electronics, 11(4), 585. https://doi.org/10.3390/electronics11040585

Ashlock, J., Stojnic, M., & Tüfekçi, Z. (2022). Connecting spaces: Gender, video games and computing in the early teens. Sociological Perspectives, 66(2), 201–225. https://doi.org/10.1177/07311214221125802

Aslan, A., Turgut, Y. E., & Yılmaz, T. K. (2019). Game, environment and peer effect on children on the digital gaming habits in game arcades. Journal of Computer and Education Research, 7(14), 480–495. https://doi.org/10.18009/jcer.610441

Clark, S., MacLachlan, M., Marshall, K., Morahan, N., Carroll, C. D., Hand, K., … & O’Sullivan, K. (2022). Including digital connection in the United Nations Sustainable Development Goals: A systems thinking approach for achieving the SDGs. Sustainability, 14(3), 1883. https://doi.org/10.3390/su14031883

Çağıltay, K., Çakır, H., Karasu, N., İslim, Ö. F., & Çiçek, F. (2019). Use of educational technology in special education: Perceptions of teachers. Participatory Educational Research, 6(2), 189–205. https://doi.org/10.17275/per.19.21.6.2

Holmes, J., Moraes, O., Rickards, L., Steele, W., Hotker, M., & Richardson, A. (2021). Online learning and teaching for the SDGs – exploring emerging university strategies. International Journal of Sustainability in Higher Education, 23(3), 503–521. https://doi.org/10.1108/ijshe-07-2020-0278

Iyamuremye, A., Nsabayezu, E., Mbonyiryivuze, A., & Mbonyubwabo, J. P. (2023). Technology as a tool for assisting students with special educational needs to learn and like mathematics and science: A literature review. Journal of Classroom Practices, 2(1), 1–16. https://doi.org/10.58197/prbl/kpod5954

Jairrels, V. (1999). Cultural diversity. Intervention in School and Clinic, 34(4), 236–238. https://doi.org/10.1177/105345129903400410

Jelińska, M., & Paradowski, M. B. (2021). Teachers' perception of student coping with emergency remote instruction during the COVID-19 pandemic: The relative impact of educator demographics and professional adaptation and adjustment. Frontiers in Psychology, 12, 648443. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.648443

Karaferye, F. (2022). Digital teaching and learning: Exploring primary school teachers’ approaches, sources of concern, and expectations. Journal of Educational Technology and Online Learning, 5(4), 808–824. https://doi.org/10.31681/jetol.1156717

Kusmawati, A. P., Marini, A., & Marathon, N. (2022). Implementation of inclusive education policy for ABK in Subang Regency. Jurnal Ad'ministrare, 9(1), 69–78. https://doi.org/10.26858/ja.v9i1.32921

Meskhi, B., Ponomareva, S. V., & Ugnich, E. (2019). E-learning in higher inclusive education: Needs, opportunities and limitations. International Journal of Educational Management, 33(3), 424–437. https://doi.org/10.1108/ijem-09-2018-0282

Ntalindwa, T., Soron, T. R., Nduwingoma, M., Karangwa, E., & White, R. (2019). The use of information communication technologies among children with autism spectrum disorders: Descriptive qualitative study. JMIR Pediatrics and Parenting, 2(2), e12176. https://doi.org/10.2196/12176

Saphira, H. V., Prahani, B. K., Hariyono, E., Wibowo, F. C., Bunyamin, M. A. H., & Wahono, S. (2023). The pathway of digital learning environments in advancing Sustainable Development Goals (SDGs): A bibliometric analysis covering three decades of research. E3S Web of Conferences, 450, 01005. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202345001005

Sousa, R. D., Karimova, B., & Gorlov, S. M. (2020). Digitalization as a new direction in education sphere. E3S Web of Conferences, 159, 09014. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202015909014

Ulzytueva, A., Vinogradova, N. I., & Ulzutueva, O. (2021). The main directions of education development in the conditions of digitalization. E3S Web of Conferences, 273, 12056. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202127312056

Williamson, J. (2011). Digital equity in schools. International Journal of Cyber Ethics in Education, 1(1), 12–24. https://doi.org/10.4018/ijcee.2011010102

Zhao, M., Liao, H., & Sun, S. (2020). An education literature review on digitization, digitalization, datafication, and digital transformation. In Proceedings of the 6th International Conference on Humanities and Social Science Research (ICHSSR 2020). https://doi.org/10.2991/assehr.k.200428.065