Çocuklarda Ekran Süresini Dengelemek

Keçeli, S. (2025). Çocuklarda Ekran Süresini Dengelemek. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.17450906

---

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Bu çalışmada çocuklarda ekran süresinin dengelenmesiyle ilgili mevcut kanıtları sentezleyerek, aile, okul ve toplum seviyesinde uygulanabilir stratejileri ve politikaları ortaya koymayı amaçlıyorum. Ekran süresinin azaltılması veya dengelenmesi, uyku, fiziksel aktivite, ruh sağlığı ve genel yaşam kalitesi üzerinde önemli etkiler gösterebilir; ancak tek başına düşük ekran süresi her zaman istenilen sağlık yararlarını garanti etmemektedir. Çok bileşenli müdahaleler, ebeveyn katılımı ve güvenli dijital içerik politikalarının entegrasyonu, sürdürülebilir sonuçlar elde etmekte kritik rol oynamaktadır. Bu metin, çocuklarda ekran süresini dengelemeye yönelik kanıt temelli stratejileri yaş, kültürel bağlam ve eşitsizlikler çerçevesinde ele almakta ve uygulanabilir önerileri disipline dayalı bir çerçevede sunmaktadır. Kanıtlar, dijital okuryazarlık hedefleriyle uyumlu dengeli kullanım pratikleri (özellikle erken çocukluk ve ilkokul dönemlerinde) için politika ve müdahale önerilerini desteklemektedir (Suryadi, 2025; Vijayalakshmi vd., 2024). Ayrıca, ekran süresinin yönetimiyle ilişkili sağlık sonuçlarının karmaşık doğası dikkate alınmalıdır; bazı çalışmalarda vücut kitle indeksi (BMI) ile ekran süresi arasında ilişki gözlemlenirken, farklı müdahale türlerinin BMI üzerinde beklenen etkiyi her zaman göstermediği bulunmuştur (Pedersen vd., 2022; Hoehne vd., 2024). Bu nedenle, dengeyi kurmaya odaklanan müdahaleler, uyku ve fiziksel aktivite gibi mekansal bağlamları da hedefleyen çok bileşenli yaklaşımlarla güçlendirilmelidir (Yoshinaga vd., 2020; Carayol vd., 2024). Son olarak, güvenli ve kapsayıcı stratejilerin geliştirilmesi için ebeveyn katılımı, topluluk katılımı ve kültürel uyum kritik önemdedir (Vijayalakshmi vd., 2024; Høy vd., 2025).

Neden çocuklarda ekran süresini dengelemek gerekiyor?

Çocuklarda ekran süresinin dengelenmesi, teknolojik erişimin artmasıyla beraber giderek daha önemli bir halk sağlığı meselesi haline gelmiştir. Küresel ölçekte yapılan çalışmalar, aşırı ekran kullanımının uyku bozuklukları, fiziksel aktivite eksikliği ve ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkilerle ilişkilendirildiğini göstermektedir (Schmidt‐Persson vd., 2024; Vijayalakshmi vd., 2024). Özellikle çocuklara ve ergenlere yönelik ekran süresinin azaltılması veya dengelenmesi, ruh sağlığı, duygusal gelişim ve yaşam kalitesi açısından potansiyel faydalar sunabilir; fakat yalnızca BMI gibi fiziksel sağlık göstergelerini her durumda iyileştirmeye garanti sağlamayabilir ve müdahalelerin tasarımında dikkatli olunması gerekir (Hoehne vd., 2024; Pedersen vd., 2022).

Çocuklarda ekran süresinin etkileyen mekanizmalarına dair kavramsal çerçeve

Uyku ve dinlenme: Ekran kullanımı özellikle yatmadan önce uyku kalitesini bozabilir, bu da gündüz aktivitelerini ve ruh halini etkileyebilir. Araştırmalar, ekran süresiyle uyku kalitesi ve gün içi davranışlar arasında ilişki göstermektedir; müdahaleler uyku ve duygusal/mental sağlık göstergelerini iyileştirme potansiyeli sunar (Schmidt‐Persson vd., 2024; Vijayalakshmi vd., 2024).

Fiziksel aktivite ve yapısal hareketlilik: Ekran süresinin artmasıyla serbest zamanlarda fiziksel aktivite azalabilir; bazı müdahaleler, ekran sürelerini azaltmanın fiziksel aktivite düzeylerini ve uyku alışkanlıklarını iyileştirdiğini bildirmiştir (Vijayalakshmi vd., 2024). Ayrıca, pedometre temelli fiziksel aktivite programları çocuklarda kilo yönetimi için fayda sağlayabilir; uzun vadeli mekanizmaların anlaşılması için daha fazla çalışma gerekmektedir (Yoshinaga vd., 2020).

Ruh sağlığı ve davranışsal sonuçlar: Çocuklarda ekran medya kullanımı ile psikolojik ve davranışsal belirtiler arasındaki ilişki karmaşık bir tablo sunmaktadır; bazı çalışmalar bu ilişkinin güçlenebileceğini veya belirli koşullarda üretken müdahalelerin fayda sağlayabileceğini öne sürmektedir (Schmidt‐Persson vd., 2024; Vijayalakshmi vd., 2024). Ebeveynler ve öğretmenler için davranışsal ölçütlerin kullanılması, müdahalelerin etkilerini değerlendirirken güvenilir bir çıktı sağlar (Schmidt‐Persson vd., 2024).

Kanıt temelli müdahale stratejileri

Çok bileşenli müdahaleler ve aile katılımı: Erken çocukluk ve ilkokul dönemi için tasarlanan çok bileşenli müdahaleler, ekran süresinin azaltılması ile birlikte fiziksel aktiviteyi artırmaya, uyku kalitesini iyileştirmeye ve ruh sağlığını desteklemeye odaklanmaktadır. Bahse konu araştırmalar, ailelerle işbirliği içinde uygulanabilir planlar önerir ve AAP gibi ulusal kılavuzlarla uyumlu olarak 2-5 yaş aralığındaki çocuklar için 1 saatlik yüksek kaliteli eğitim ekran süresi sınırını tavsiye etmektedir (Kaur vd., 2021). CIPRES gibi çok seviyeli müdahale protokolleri, çocukları hedef alan sedanter yaşamın azaltılmasına yönelik çerçeveler sunar ve birey, aile, okul gibi çoklu katmanları bir araya getirir (Carayol vd., 2024).

Ebeveynler ve toplulukla ortaklıklar: Ebeveynlerin ekran kullanımını yönetmede tutarlı stratejiler geliştirmesi, çocukların ekran süresi dengesi açısından kritik bir rol oynamaktadır. Ebeveyn tutumları ve stratejilerinin incelendiği çalışmalar, ailelerin medya kullanımını nasıl dengeleyebileceğine dair değerli içgörüler sağlar ve müdahale tasarımlarında kültürel ve sosyal bağlamı dikkate alır (Høy vd., 2025). Ayrıca, toplum katılımı ve paydaş odaklı tasarım, müdahalelerin yerel ihtiyaçlara uyum sağlamasında önemli bir unsur olabilir (Vijayalakshmi vd., 2024).

Aile odaklı ve ev içi müdahale planları: 2-5 yaş aralığı için tasarlanmış protokoller, ekran süresinin azaltılmasına yönelik somut uygulamaları içerir; bu tür müdahaleler, yerel politikalarla uyum içinde uygulanabilir (Kaur vd., 2021).

Okul ve toplumsal düzeyde uyum ve farkındalık: Okul ve toplum düzeyinde uygulamalara odaklanan müdahaleler, çocuklar için güvenli ve kapsayıcı bir dijital ortam oluşturmayı amaçlar. Bu yaklaşım, dijital okuryazarlıkla dengeli kullanımı destekleyen politikalarla güçlendirilebilir ve sosyoekonomik eşitsizliklerin etkisini azaltmaya yönelik çerçeveler içerir (Suryadi, 2025; Lobstein vd., 2021).

Ölçüm, değerlendirme ve çıktı göstergeleri

Psikososyal çıktı ölçümleri: Strengths and Difficulties Questionnaire gibi güvenilir enstrümanlar, müdahalelerin ruh sağlıkları ve davranışsal sonuçlar üzerindeki etkilerini izlemek için kullanılmakta ve randomize klinik çalışmalarla uyumludur (Schmidt‐Persson vd., 2024). Bu çıktı, müdahale etkilerinin bağımsız olarak izlenebilmesi için önemli bir araçtır.

Yaşam tarzı çıktı göstergeleri: Müdahalelerin etkilerini uyku, fiziksel aktivite ve genel yaşam kalitesinde nasıl değiştirdiğini izlemek için uyku kalitesi ve çocukların fiziksel aktivite düzeyleri gibi çıktılar kullanılmaktadır; SCREENS gibi müdahale çalışmalarında bu göstergeler temel çıktı olarak rapor edilmektedir (Pedersen vd., 2022).

Dijital okuryazarlık ve dengeli dijital kullanım hedefleri: Özellikle ilk ve orta öğrenim dönemlerinde dijital okuryazarlık hedefleriyle uyumlu olarak, çocukların güvenli ve üretken dijital medya kullanımını destekleyen politikalar ve aile rehberlik araçları geliştirilir (Suryadi, 2025; Vijayalakshmi vd., 2024).

Kültürel ve eşitsizlik bağlamında dikkate alınması gerekenler

Sosyal ve kültürel bağlam: Eşitsizlikler, ekran süresi yönetiminde farklı sonuçlar doğurabilir; dolayısıyla müdahaleler, kültürel değerler, aile yapısı ve sosyoekonomik durum gibi faktörleri hesaba katarak tasarlanmalıdır. Sistematik incelemeler, çocuklar arası ve toplumlar arası farklılıkların müdahale sonuçlarını etkileyebileceğini göstermektedir (Lobstein vd., 2021). Bu nedenle, yerel bağlamı anlamak ve topluluk katılımını sağlamak kritik önem taşımaktadır (Høy vd., 2025).

Uluslararası ve yerel politikalarla uyum: Farklı ülkelerdeki politikalar, erken çocukluk dönemi için belirlenen ekran süresi sınırları ve içerik kalitesi gibi yönlerden farklılık gösterebilir; bu nedenle yerel politikalarla uyum sağlamak ve bölgesel uygulama adaptasyonu gereklidir (Kaur vd., 2021; Vijayalakshmi vd., 2024).

Uygulama önerileri

Erken aşamada amaç: Çocuğun güvenli ve dengeli dijital deneyimler yaşamasını sağlamak; 2-5 yaş için AAP-benzeri yönergelerle uyumlu olarak 1 saatlik yüksek kaliteli eğitim ekran süresi hedefine odaklanmak (Kaur vd., 2021).

Çok bileşenli müdahale tasarımı: Aile, okul ve toplumu kapsayan müdahaleler geliştirmek; evde medya kullanımını düzenleyen davranışsal stratejiler ile fiziksel aktiviteyi teşvik eden programları entegre etmek (Yoshinaga vd., 2020; Pedersen vd., 2022).

Aileye yönelik araçlar: Ebeveyn katılımını artıran eğitim materyalleri ve rehberlik araçları geliştirerek, ailelerin ekran süresinin yönetiminde tutarlı adımlar atmasına yardımcı olmak (Suryadi, 2025; Høy vd., 2025).

İzleme ve geribildirim: SDQ ve uyku/fiziksel aktivite gibi çıktı ölçütleriyle düzenli takip; müdahale etkisini değerlendirmek için güvenilir, kısa-orta vadeli çıktı göstergelerini kullanmak (Schmidt‐Persson vd., 2024; Pedersen vd., 2022).

Kültürel duyarlılık ve eşitlik: Müdahale tasarımında yerel bağlamı ve sosyal adalet ilkelerini ön planda tutmak; farklı topluluklarda uygulanabilirliği artırmak (Lobstein vd., 2021; Høy vd., 2025).

Sınırlamalar ve gelecek çalışmalar

BMI ile ekran süresi arasındaki ilişki karmaşık ve bağlam bağımlıdır; bazı çalışmalar ekran süresi azaltımlarının BMI üzerinde beklenen etkileri vermemiştir; bu nedenle BMI gibi sonuçlar için uzun vadeli ve çok bileşenli müdahaleler gereklidir (Pedersen vd., 2022; Hoehne vd., 2024).

Müdahale etkilerinin güçlendirilmesi için daha geniş demografik ve kültürel bağlamlarda çok merkezli çalışmalar yapılması önem taşımaktadır; pedometre tabanlı ve hedef odaklı yaklaşımların kombinasyonu üzerinde daha çok araştırma yapılmalıdır (Yoshinaga vd., 2020; Hoehne vd., 2024).

Güçlü ölçüm ve karşılaştırılabilirlik için protokollerin ayrıntılı şekilde raporlanması ve CONSORT/cluster trial gibi standartlara uyulmasının sürdürülmesi gerekmektedir (Pedersen vd., 2022).

Çocuklarda ekran süresini dengeli yönetmek, sadece süreyi azaltmaktan ibaret değildir; uyku, fiziksel aktivite ve ruh sağlığı başta olmak üzere yaşam kalitesini etkileyen çoklu alanlarda olumlu değişiklikleri tetikleyebilecek çok bileşenli müdahaleler gerektirir. Aile katılımı, topluluk desteği ve yerel kültürel bağlamı dikkate alan müdahaleler, sürdürülebilir sonuçlar elde etme açısından kritik bir rol oynamaktadır. Dijital okuryazarlık hedefleriyle uyumlu araçlar ve güvenli içerik politikaları ile desteklenen dengeli ekran kullanımı, çocukların sağlıklı gelişimini desteklemekte ve ebeveynler ile öğretmenler için pratik ve uygulanabilir yol haritaları sunmaktadır. Bu yaklaşım, özellikle farklı kültürel ve toplumsal bağlamlara sahip ülkelerde (örneğin, Endonezya) politika yapımı ve uygulamada kanıt temelli bir temel sağlamaktadır (Suryadi, 2025; Kaur vd., 2021; Vijayalakshmi vd., 2024; Høy vd., 2025). Ayrıca, erken yaşlardan itibaren başlayan ve aile-çevre odaklı müdahalelerin, uzun vadeli sağlık ve refah hedeflerini desteklemesi için umut verici sonuçlar sunduğu gözlemlenmiştir (Yoshinaga vd., 2020; Pedersen vd., 2022).

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Carayol, M., Laujac, S., Cholley-Gomez, M., Franceschi, J., Rozand, A., Pallier, L., … & Delpierre, C. (2024). Co-construct, implement and evaluate a multi-level intervention to prevent a sedentary lifestyle in children—Study protocol of the CIPRES study. PLOS ONE, 19(5). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0302556

Hoehne, S., Pollatos, O., Warschburger, P., & Zimprich, D. (2024). The association between longitudinal changes in body mass index and longitudinal changes in hours of screen time, and hours of physical activity in German children. Obesity Science & Practice, 10(6). https://doi.org/10.1002/osp4.70031

Høy, T., Tjørnhøj‐Thomsen, T., Pawlowski, C., Gejl, A., Danielsen, D., & Toftager, M. (2025). A qualitative exploration of parental attitudes and strategies in mediating 10–11-year-old children’s screen use during leisure time. Discover Psychology, 5(1). https://doi.org/10.1007/s44202-025-00404-w

Kaur, N., Gupta, M., Malhi, P., & Grover, S. (2021). A multicomponent intervention to reduce screen time among children aged 2–5 years in Chandigarh, North India: Protocol for a randomized controlled trial. JMIR Research Protocols, 10(2). https://doi.org/10.2196/24106

Lobstein, T., Neveux, M., Brown, T., Chai, L., Collins, C., Ells, L., … & Nowicka, P. (2021). Social disparities in obesity treatment for children age 3–10 years: A systematic review. Obesity Reviews, 22(2). https://doi.org/10.1111/obr.13153

Pedersen, J., Rasmussen, M., Sørensen, S., Mortensen, S., Olesen, L., Brønd, J., … & Grøntved, A. (2022). Effects of limiting recreational screen media use on physical activity and sleep in families with children. JAMA Pediatrics. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2022.1519

Schmidt‐Persson, J., Rasmussen, M., Sørensen, S., Mortensen, S., Olesen, L., Brage, S., … & Grøntved, A. (2024). Screen media use and mental health of children and adolescents. JAMA Network Open, 7(7). https://doi.org/10.1001/jamanetworkopen.2024.19881

Suryadi, S. (2025). Access to digital as a moderating influence of parental role and balanced screen time on elementary school children's digital literacy educationally. Jurnal Penelitian Pendidikan IPA, 11(7), 900–906. https://doi.org/10.29303/jppipa.v11i7.12225

Vijayalakshmi, S., D, N., & Swetha, A. (2024). Controlling screen time for children. International Journal of Science and Management Studies (IJSMS), 49–53. https://doi.org/10.51386/25815946/ijsms-v7i1p107

Yoshinaga, M., Miyazaki, A., Aoki, M., Ogata, H., Ito, Y., Hamajima, T., … & Nagashima, M. (2020). Promoting physical activity through walking to treat childhood obesity, mainly for mild to moderate obesity. Pediatrics International, 62(8), 976–984. https://doi.org/10.1111/ped.14253