Otizmde Fonolojik Farkındalık ve Erken Okuryazarlık

Görsel kaynağı: Bu görsel ChatGPT tarafından oluşturulmuştur.

Otizm spektrum bozukluğu (ASD) olan çocuklarda erken okuryazarlık becerileri, fonolojik farkındalık, harf tanıma ve okuryazarlığa geçiş süreçleri önemlidir. Mevcut literatürde erken okuryazarlık gelişimi ile fonolojik farkındalık arasındaki ilişkiyi belirleyen sistematik incelemeler, müdahale çalışmalarının ve sınıf ortamı/ev ortamı faktörlerinin bu gelişimdeki rolünü vurgulamaktadır. Aşağıda, ASD’li çocuklarda fonolojik farkındalık ve erken okuryazarlık alanına dair bulguları, literatürden elde edilen ana eğilimler ve pedagojik ipuçları etrafında sentezliyorum.

Fonolojik farkındalık ve erken okuryazarlık arasındaki temel ilişki

Geniş literatürde fonolojik farkındalığın erken okuryazarlık başarılarını öngördüğü kabul edilmektedir. ASD çocuklarında da benzer bir ilişki gözlemlenmiştir. Özellikle fonolojik farkındalık ve harf-ses ilişkileri üzerinde odaklanan çalışmalar, erken okuryazarlık becerilerinin yapı taşlarının bu alanlarda güçlendirilmesiyle iyileşebileceğini öne sürmektedir (Westerveld vd., 2015; Johnels vd., 2021; Tjus vd., 1998). ASD’li çocuklarda seslerin yapı taşları ile harf karşılıklarının edinilmesi, kelime düzeyinde okuma akıcılığını ve yazılı dil becerilerini destekleyebilir (Johnels vd., 2021). Ayrıca, fonolojik farkındalık ile kelime okuma arasında RAN (rapid automatized naming) ve sözcük işleme hızı gibi bilişsel süreçlerin de katkısı bulunmaktadır; bu bulgular, sözcük üretiminin erken okuryazarlık süreçlerinde önemli bir rol oynadığını göstermektedir (Johnels vd., 2021).

Erken okuryazarlık becerileri ve ASD’de müdahaleler

Progresyonel, veri temelli müdahaleler erken yaşlardan itibaren başlatıldığında, pre-literacy becerileri (temel yazı-ses becerileri, harf adı/harf-ses bilgisi) ile pre-literacy çıktılarında anlamlı gelişmeler gözlenmiştir. Bottom-Up (BU) ve Top-Down (TD) müdahale ilkelerinin ASD’li çocuklarda erken okuryazarlık üstünde etkili olduğu ve preschool döneminde başlayan müdahalelerde olumlu etkiler gösterdiği belirtilmektedir (Helland vd., 2011). Bu çerçevede, fonolojik farkındalığın güçlendirilmesi ve harf-ses becerilerinin sistematik olarak çalışılması, erken okuryazarlık gelişimini destekleyen temel unsurlar olarak öne çıkmaktadır (Westerveld vd., 2015; Helland vd., 2011).

Spesifik müdahale programları kullanılarak yapılan çalışmalar, ASD’li çocuklarda fonolojik farkındalık ve kelime okuma doğruluklarında anlamlı kazanımlar sağlamıştır. Örneğin, özel olarak tasarlanmış medya destekli stratejilerle yürütülen müdahaleler, okuma ve fonolojik farkındalık becerilerinde belirgin artışlar sağlamıştır (Tjus vd., 1998). Başka çalışmalar, dilsel ve bilişsel predictor’ların (örneğin RAN, sözcük işleme hızı, semantik işleme) literatürdeki önemini destekleyerek, bireyselleştirilmiş müdahalelerin gerekliliğini vurgular (Johnels vd., 2021).

Erken okuryazarlık için yürütülen sistematik incelemeler, ASD’li preschool çocuklarında görsel-işitsel uyarım, yazılı semboller ve okuryazarlık davranışları arasındaki dinamikleri incelemektedir; PALS, LNK ve LSK gibi erken okuryazarlık ölçütlerinin farkındalık ve becerilerin izlenmesinde kullanılabileceğini öne sürmektedir (Westerveld vd., 2015). Sınıf içi ve ev ortamında ölçümlerin entegre edilmesi, müdahalelerin etkililiğini artırabilir.

Ortam ve çevresel etkiler: sınıf ve ev ortamı

Sınıf ortamı ve öğretmen odaklı değerlendirme araçları, ASD’li çocukların erken okuryazarlık yolculuğunu yönlendirmede kilit bir rol oynamaktadır. Çalışmalar, özel sınıflarda temel dil ve erken okuryazarlık becerilerine vurgu yapan bir sınıf literasi çevresinin mevcut olduğunu ve bu tür çevrelerin gözlemlenmesi için ELLCO gibi araçların faydalı olduğunu göstermektedir (Walker vd., 2022). Ayrıca, ev ve toplumsal ortamların çocukların erken okuryazarlık süreçlerinde önemli etkisi olduğu bulgularla gösterilmektedir; ev içi literatür zenginliği ve paylaşılan kitap okuma faaliyetleri, ASD’li çocukların ilgisini ve katılımını artırmaktadır (Simpson vd., 2019). Bu ikili çevrenin, fonolojik farkındalık ve erken okuryazarlık kazanımlarının desteklenmesi açısından kritik olduğu, öğretmenler ile aileler arasında koordineli müdahalelerin önemini ortaya koymaktadır (Walker vd., 2022; Simpson vd., 2019).

Dil ve bilişsel predictor’ların bağlamında, okul öncesi dönemden itibaren değerlendirilen dil ve bilişsel yeteneklerin erken okuryazarlık başarısındaki rolü vurgulanmaktadır. 12 yaşındaki ASD’li çocuklarda yapılan bir çalışma, genel bilişsel süreçlerin ve özellikle RAN gibi prosedürlerin okuma akıcılığında belirleyici olduğunu göstermektedir (Johnels vd., 2021).

Farklı düzeylerdeki literatürden genel çıkarımlar

ASD’li çocuklarda fonolojik farkındalık ve harf-ses bilgisi edinimi, erken okuryazarlık becerilerinin yapı taşlarıdır ve bu becerilerin güçlendirilmesi olumlu sonuçlar ile ilişkilendirilmektedir. Özellikle program temelli müdahaleler ile BU ve TD yapılandırmalarının bir araya geldiği müdahaleler, erken yaşta okuryazarlık becerilerinin gelişimine katkıda bulunabilir (Westerveld vd., 2015; Helland vd., 2011).

Literatürde, erken okuryazarlık becerilerinin ilerleyen yaşlarda (ör. 12 yaş) kalıcı etkiler gösterebileceği ve bu becerilerin prediktörlerinin dil işleme, semantik süreçler ve hızlı adlandırma gibi bilişsel süreçler olduğu ifade edilmektedir; bu bulgular, ASD’de bireyselleştirilmiş, çok bileşenli müdahalelerin gerekliliğini desteklemektedir (Johnels vd., 2021). Ayrıca, toplumsal ve çevresel etmenler (ev/sınıf ortamı) erken okuryazarlık gelişimini destekleyebilir; bu nedenle müdahalelerin çoklu bağlamlarda uygulanması önerilmektedir (Walker vd., 2022; Simpson vd., 2019).

Uygulama için öneriler ve kilit noktalar

Erken dönemde fonolojik farkındalığa odaklanan, kanıt temelli müdahale programları geliştirmek ve bunları sınıf içi ve ev ortamında BİP (bireyselleştirilmiş iletişim ve dil) yaklaşımlarıyla entegre etmek, ASD’li çocuklarda erken okuryazarlık becerilerinin güçlendirilmesinde etkilidir (Westerveld vd., 2015; Helland vd., 2011).

Harf adı/harf-ses bilgi becerileri ile fonolojik farkındalık arasındaki etkileşimi güçlendiren tekrar odaklı, veri bazlı müdahaleler uygulanmalı ve ilerleme düzenli olarak izlenmelidir. Özellikle preschool döneminde başlayan müdahalelerin, literatürde önerilen BU ve TD ilkelerinin dengeli kullanımıyla desteklenmesi gereklidir (Helland vd., 2011).

Ev ve toplum ortamları ile işbirliği içinde çalışan müdahaleler, çocukların erken okuryazarlık yolculuğunu destekler. Evde zenginleştirilmiş bir literatür çevresi ve birlikte okuma etkinlikleri, ASD’li çocukların okuryazarlık motivasyonunu ve becerilerini olumlu yönde etkileyebilir (Simpson vd., 2019). Sınıf içi ölçüm araçları ile birlikte bu ev/okul işbirliği, erken farkındalık becerilerinin sahada karşılık bulmasını kolaylaştırır (Walker vd., 2022).

Bilişsel süreçler ile dil işleme arasındaki etkileşimler, müdahalelerin hedeflerini belirlemede önemlidir. RAN ve semantik işlem gibi süreçler, erken okuryazarlık başarısını öngörebileceğinden, değerlendirici çok disiplinli yaklaşımlar benimsenmelidir (Johnels vd., 2021).

ASD’li çocuklarda fonolojik farkındalık ve erken okuryazarlık arasındaki ilişki, sınıf ve ev ortamlarının entegrasyonu ile güçlendirilebilecek çok bileşenli müdahaleler gerektirir. Fonolojik farkındalık, harf-ses bilgisi ve kelime okuma arasında net bir bağ bulunmaktadır; BU/TD müdahaleleriyle erken dönemde başlandığında, erken okuryazarlık becerilerinde anlamlı gelişmeler kaydedilebilir (Westerveld vd., 2015; Helland vd., 2011). Ayrıca, literatürdeki bilişsel prediktörler ve çevresel etmenler (ev/sınıf ortamı) müdahalelerin hedef ve uygulanabilirliğini belirlemede kilit rol oynar (Walker vd., 2022; Johnels vd., 2021; Simpson vd., 2019). Bu nedenle, ASD’li çocuklar için bütünleşik, bireyselleştirilmiş, ev-sınıf işbirliğine dayalı bir müdahale stratejisi önerilmektedir.

Referanslar

Bu içerik, Scite AI yapay zekâ teknolojisi desteğiyle üretilmiş ve Selim Keçeli tarafından redakte edilmiştir. İçeriğin doğruluk kontrolü ve geliştirilmesi insan denetimiyle yapılmış olup, ek olarak ChatGPT’den de destek alınmıştır. İçeriğin tümü bağlayıcı nitelikte olmayabilir; okuyucuların ek araştırmalar yapmaları önerilir.

Helland, T., Tjus, T., Hovden, M., Ofte, S. H., & Heimann, M. (2011). Effects of bottom-up and top-down intervention principles in emergent literacy in children at risk of developmental dyslexia: A longitudinal study. Journal of Learning Disabilities, 44(2), 105–122. https://doi.org/10.1177/0022219410391188

Johnels, J. Å., Fernell, E., Kjellmer, L., Gillberg, C., & Norrelgen, F. (2021). Language/cognitive predictors of literacy skills in 12-year-old children on the autism spectrum. Logopedics Phoniatrics Vocology, 47(3), 166–170. https://doi.org/10.1080/14015439.2021.1884897

Simpson, K., Paynter, J., Wicks, R., & Westerveld, M. F. (2019). Early literacy learning experiences across home and community libraries for young children who have autism. Advances in Neurodevelopmental Disorders, 4(1), 74–84. https://doi.org/10.1007/s41252-019-00145-7

Tjus, T., Heimann, M., & Nelson, K. E. (1998). Gains in literacy through the use of a specially developed multimedia computer strategy. Autism, 2(2), 139–156. https://doi.org/10.1177/1362361398022003

Walker, S., Clendon, S., Paynter, J., Flückiger, B., Bowen, R., Sullivan, R., … & Westerveld, M. F. (2022). Observing the classroom literacy environment of children on the autism spectrum in specialist classrooms. Australian Journal of Education, 67(1), 28–45. https://doi.org/10.1177/00049441221107424

Westerveld, M. F., Trembath, D., Shellshear, L., & Paynter, J. (2015). A systematic review of the literature on emergent literacy skills of preschool children with autism spectrum disorder. The Journal of Special Education, 50(1), 37–48. https://doi.org/10.1177/0022466915613593